सात्विक प्रतिष्ठान- संविधान दिनानिमित्त चाचणी

 सात्विक प्रतिष्ठान- संविधान दिनानिमित्त चाचणी 

चाचणी मानांकन प्राप्त नावे 

आपले प्रमाणपत्र डाऊनलोड करण्यासाठी येथे क्लिक करा.

👇👇👇👇

e certificate

                                                                            👆👆👆👆

विरांगना भिमाबाई होळकर Virangna Bhimabai Holkar

🚩🤺🏇🚩👸🏻🚩🏇🤺🚩
विरांगना भिमाबाई होळकर 

Virangna Bhimabai Holkar 

कैदेत जन्म : १७ सप्टेंबर १७९५ (पुणे)
कैदेत निधन : २८ नोव्हेंबर १८५८ (रामपुरा येथील गढी)
वडील : यशवंतराव होळकर
आई : लाडाबाई
भीमाबाईंचा जन्म १७ सप्टेंबर १७९५ साली पुणे येथे झाला. आईचे नांव लाडाबाई तर पिता भारताचे आद्य स्वातंत्र्य सेनानी यशवंतराव होळकर. दौलतराव शिंदेंनी सत्तालालसेमुळे मल्हारराव होळकर (दुसरे) यांचा पुण्यात खुन केला. यशवंतराव व विठोजींच्याही जीवावर शिंदे उठल्याने उभयतांना पुण्यातुन निसटुन जावे लागले. शिंद्यांनी त्याचा सुड असा घेतला की नवजात भीमाबाई आणि माता लाडाबाईला कैदेत टाकले. त्यांची सुटका यशवंतरावांनी २५ आक्टोबर १८०२ रोजी पुण्यावर स्वारी करुन शिंदे व पेशव्यांचा दणदणित पराभव केल्यानंतर झाली.
तब्बल सहा वर्ष या वीरांगनेला मातेसह कैदेत रहावे लागले. सुटकेनंतर मात्र यशवंतरावांनी भीमाबाईच्या शिक्षणाची व लष्करी प्रशिक्षणाची सुरुवात केली. ब्रिटिश विदुषि मेरी सदरल्यंड म्हणतात, ज्या काळात भारतात महिलांना गोषात रहावे लागे, शिक्षणाचा विचारही नव्हता, अत्यंत बंदिस्त व मानहानीचे जीवन जगावे लागे त्या काळात, यशवंतरावांसारख्या द्रष्ट्या पुरुषाने भीमाबाईला शिक्षण देणे व लढवैय्याही बनवणे ही एक क्रांतीकारक घटना होती. अर्थात अशी सामाजिक क्रांती होळकर घराण्याला नवीन नव्हती. अहिल्याबाई होळकर स्वत: शिक्षित तर होत्याच पण त्या काळात भालाफेकीत त्यांचा हात धरणारा कोणी पुरुषही नव्हता. एवढेच नव्हे तर जगातील पहिले महिलांना लष्करी प्रशिक्षण देणारे विद्यालयही स्थापन करुन महिलांची बटालियन उभारली होती. या बटालियनला घाबरुन रघुनाथराव पेशव्यालाही पळुन जावे लागले होते.
यशवंतरावांचा ब्रिटिशांशी संघर्ष सुरु असला व एका मागोमाग एक अशा अठरा युद्धांत त्यांना पराजित करत राहिले असले तरी परिवाराकडे त्यांनी दुर्लक्ष केले नाही. भीमाबाईचा विवाह धारचे संस्थानिक गोविंदराव बुळे यांच्याशी झाला. यशवंतरावांनी आपल्या लाडक्या कन्येला पेटलवाड येथील जहागीरही व्यक्तिगत उत्पन्नासाठी दिली. परंतु विवाहानंतर दोनेक वर्षातच भीमाबाईवर वैधव्य कोसळले. त्या परत माहेरी आल्या व यशवंतरावांनी भानपुरा येथे सुरु केलेल्या तोफांच्या कारखान्याचे व नवीन लष्कर भरतीचे काम पाहु लागल्या.
त्यांना उत्तम अश्वपरिक्षा अवगत होती. त्यामुळे भारतभरातुन यशवंतरावांनी एक लक्ष घोडे आपल्या सैन्यासाठी विकत घ्यायचा सपाटा लावला होता. त्यात मुख्य भुमिका भीमाबाई बजावत होत्या. यशवंतरावांचा भारतीय स्वातंत्र्यासाठी कलकत्त्यावर इस्ट इंडिया कंपनीच्या मुख्यालयावरच हल्ला करण्याचा बेत होता. पण दुर्दैवाने मेंदुतील गाठीच्या आजाराने यशवंतरावांचा २८ आक्टोबर १८११ रोजी भानपुरा येथे अकाली मृत्यु झाला. त्यावेळीस भीमाबाईंच्या धाकट्या भावाचे, मल्हारराव तिसरा याचे वय होते फक्त सहा वर्ष. महाराणी तुळसाबाई या मल्हारराव (तिसरे) यांच्या रीजंट म्हणुन कारभार पहात असतांना भीमाबाई लष्करी फेररचनेत व्यस्त होत्या. यशवंतरावांच्या मृत्युमुळे होळकरी संस्थान ताब्यात घेता येईल या कल्पनेत इंग्रज रमाण होते व तसा प्रयत्नही करत होते, पण त्यांना यश येत नव्हते. कारण तत्कालीन भारतात होलकरांचे लष्कर बलाढ्य मानले गेलेले होते. शेवटी इंग्रजांनी कपटनीतिचा आश्रय घेतला. गफुरखान या होळकरांच्या सेनानीला त्यांनी जाव-याची जहागिरी देण्याचे आमिष दाखवत फोडले. या घरभेद्याने १९ डिसेंबर १८१७ रोजी महाराणी तुळसाबाईंचा निर्दय खुन केला व त्यांचे प्रेत क्षिप्रा नदीत फेकुन दिले.
त्याच वेळेस भीमाबाई आणि मल्हारराव (तिसरे) सर थोमस हिस्लोप या माल्कमने पाठवलेल्या ईंग्रज सैन्याचा सेनापतीशी मुकाबला करण्याच्या तयारीत महिदपुर येथे होते. मल्हाररावाचे वय त्यासमयी फक्त बारा वर्षाचे होते तर भीमाबाईचे वय होते वीस. त्या घोडदळाचे नेत्रुत्व करत होत्या. २० डिसेंबरला सकाळी युद्ध सुरु झाले. दुपारी तीन वाजेपर्यंत होळकरी सेना इंग्रजांना कापुन काढत विजयाच्या क्षणापर्यंत पोहोचली होती. पण ऐन मोक्याच्या वेळी गफुरखान आपल्या सैन्यासह रणांगणातुन निघुन गेला. हाती आलेला विजय त्याच्या गद्दारीमुळे निसटला. याबाबत लुत्फुल्लाबेग नामक तत्कालीन इतिहासकार लिहितो कि, जर गफुरखानाने जहागिरीच्या लोभापाई गद्दारी केली नसती तर इंग्रजांचे नाक ठेचले गेले असते व त्यांना भारतावर राज्य करणे अशक्य झाले असते.
या युद्धानंतर मल्हाररावाला इंग्रजांशी मंदसोर येथे तह करावा लागला. पण भीमाबाई मात्र आपल्या तीन हजार पेंढारी घोडदळानिशी निसटली होती. इंग्रजांशी तिचा लढा थांबणार नव्हता. तिने अक्षरश: अरण्यवास पत्करला व पित्याच्या पावलावर पाऊल ठेवत गनीमी काव्याचा मंत्र जपला. तिने माल्कमच्या सैन्यावर गनीमी हल्ले सुरु केले. इंग्रज खजीने लुटले. अनेक तळ उध्वस्त केले. मार्च १८१८ मध्ये तर खुद्द माल्कमच्या सेनेला अचानक हल्ला करुन असे झोडपले की माल्कमलाच पळुन जावे लागले.
इंग्रजांनी भीमाबाईची खरी शक्ती तिचे पेंढारी इमानदार सैन्य आहे हे लक्षात घेवुन पेंढा-यांविरुद्धच मोहीम हाती घेतली. पेंढा-यांना पुनर्वसनाच्या, जमीनी-जहागीरी देण्याच्या आमिषांचीही बरसात केली. त्यामुळे अनेक पेंढारी भीमाबाईला सोडुन जावु लागले. आपल्या पित्याप्रमानेच भीमाबाईने भारतातील संस्थानिकांना बंड करण्याची पत्रे पाठवण्याचा सपाटा लावला होता पण कोणीही सकारात्मक प्रतिसाद दिला नाही. माल्कम तर पिसाळुन भीमाबाईच्या सर्वनाशासाठी भीमाबाईचा माग काढत होता, पण भीमाबाई आज येथे तर उद्या तिथे. तिने इंग्रजी तळांना अचानक हल्ले करुन लुटण्याचा धडाका लावलेला होता. भीमाबाईवरील मोहीम यशस्वी व्हायचे नांव घेत नव्हती. माल्कमने पुन्हा कपटाचा आश्रय घेतला. त्याने भीमाबाईचा मुख्य सेनानी रोशन खान ह्यालाच फितुर करुन घेतले.
भीमाबाईचा तळ धारनजिक पडला असतांना त्याने ती खबर माल्कमला दिली. माल्कमने तातडीने विल्यम केइर या नजिक असलेल्या सेनानीला भीमाबाईवर हल्ला करण्यास पाठवले. चहुबाजुंनी घेराव पडला. यावेळीस दुर्दैव असे कि एकाही सैनिकाने शस्त्र उचलले नाही. ते सरळ भीमाबाईला एकाकी सोडुन निघुन गेले. भीमाबाईला कैद करण्यात आले. रामपुरा येथील गढीत त्यांना बंदिस्त करण्यात आले. पुढे २८ नोव्हेंबर १८५८ मध्ये भीमाबाईंचा मृत्यु झाला. कैदेतच जन्म आणि कैदेतच मृत्यु असे दुर्दैव या थोर महिलेच्या वाट्याला आले.

🇮🇳 *जयहिंद* 🇮🇳

🙏🌹 *विनम्र आभिवादन* 🌹🙏

संकलित माहिती

कर्तार सिंह सराभा Kartar Singh Sarabha

कर्तार सिंह सराभा (भारतीय क्रांतिकारी)

Kartar Singh Sarabha

जन्म २४ मे १८९६ सराभा, लुधियाना जिल्हा , भारत 

मृत्यु फाशी १६ नोव्हेंबर १९१५ लाहौर, ब्रिटिश भारत 

हे भारताला ब्रिटिशांच्या गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी अमेरिकेत स्थापन करण्यात आलेल्या गदर पक्षाचे अध्यक्ष होते. भारतातील एका मोठ्या क्रांतीच्या योजनेच्या संदर्भात ब्रिटीश सरकारने त्यांना इतर अनेकांसह फाशी दिली. १६ नोव्हेंबर १९१५ रोजी कर्तारला फाशी देण्यात आली तेव्हा ते केवळ साडे एकोणीस वर्षांचे होते. प्रसिद्ध क्रांतिकारक भगतसिंग त्यांना आपला आदर्श मानत.

पृष्ठभूमि व प्रारंभिक जीवन- पंजाबमधील लुधियाना जिल्ह्यातील सरभा हे एक प्रसिद्ध गाव आहे. हे लुधियाना शहरापासून सुमारे पंधरा मैलांच्या अंतरावर आहे. ज्यांनी गाव वसवले ते दोन भाऊ, रामा आणि सद्दा. गावात तीन पाने आहेत - सद्दा पट्टी, रामा पट्टी आणि अरयण पट्टी. सराभा गाव सुमारे तीनशे वर्षे जुने असून १९४७ पूर्वी त्याची लोकसंख्या सुमारे दोन हजार होती, त्यात सात-आठशे मुस्लिमही होते. सध्या गावाची लोकसंख्या चार हजारांच्या आसपास आहे.

करतार सिंग यांचा जन्म २४ मे १८९६ रोजी माता साहिब कौर यांच्या पोटी झाला. कर्तार सिंग यांच्या लहानपणीच त्यांचे वडील मंगल सिंग यांचे निधन झाले. कर्तार सिंग यांना एक धाकटी बहीण धन्ना कौरही होती. दोन्ही बहिणी आणि भावांचे पालनपोषण दादा बदन सिंग यांनी केले. कर्तारसिंगचे तीन काका - बिशन सिंग, वीर सिंग आणि बख्शीश सिंग हे उच्च सरकारी पदांवर कार्यरत होते. कर्तारसिंग यांचे सुरुवातीचे शिक्षण लुधियानाच्या शाळांमध्ये झाले. पुढे त्याला ओरिसातल्या मामाकडे जावं लागलं. त्या काळी ओरिसा हा बंगाल प्रांताचा भाग होता, जो राजकीयदृष्ट्या अधिक जागरूक होता. तिथल्या वातावरणात सराभा शालेय शिक्षणाबरोबरच इतर माहितीपूर्ण पुस्तकं वाचू लागली. दहावी उत्तीर्ण झाल्यानंतर तिच्या कुटुंबीयांनी तिला उच्च शिक्षणासाठी अमेरिकेत पाठवण्याचा निर्णय घेतला आणि १ जानेवारी १९१२ रोजी सरभाने अमेरिकेच्या भूमीवर पाऊल ठेवले.

त्यावेळी तो पंधरा वर्षांपेक्षा काही महिन्यांचाच होता. या वयात सराभा यांनी ओरिसाच्या रेवंश कॉलेजमधून अकरावीची परीक्षा उत्तीर्ण केली होती. सराभा गावातील रुलिया सिंग 1908 मध्येच अमेरिकेला पोहोचला होता आणि अमेरिका-स्थलांतराच्या सुरुवातीच्या काळात सराभा त्यांच्या गावातील रुलिया सिंगकडेच राहिली. त्याच्या बालपणीच्या जीवनातील ऐतिहासिकतेच्या खुणा अमेरिकेतील वास्तव्यादरम्यान सुरू होतात, जेव्हा त्याने आपली राष्ट्रीय ओळख, स्वाभिमान आणि स्वतंत्र देशात राहून मुक्त म्हणून जगण्याची इच्छा विकसित केली. सॅन फ्रान्सिस्कोच्या बंदरावर ती उतरताच या जाणीवेचे संपादन सुरू झाले, जेव्हा इमिग्रेशन अधिकाऱ्याने तिला अमेरिकेत येण्याचे कारण विचारले आणि सराभाने बर्कले विद्यापीठात उच्च शिक्षण घेण्याचे तिचे उद्दिष्ट सांगितले. अधिकार्‍याला उतरू दिले जात नसल्‍याच्‍या प्रश्‍नाला सराभा यांनी समंजस उत्तरे देऊन अधिका-याचे समाधान झाले. पण अमेरिकेत राहिल्यानंतर दोन-तीन महिन्यांतच ठिकठिकाणी दिसणाऱ्या अनादराने सरभातील सुप्त चैतन्य जागृत होऊ लागले. एका वृद्ध महिलेच्या घरात भाडेकरू म्हणून राहत असताना, अमेरिकेच्या स्वातंत्र्य दिनानिमित्त या महिलेने घर फुलांनी आणि वीर वीरांच्या चित्रांनी सजवण्याचे कारण सराभा यांनी विचारले. अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यदिनी नागरिक आपली घरे अशा प्रकारे सजवून आनंद व्यक्त करतात, असे त्या महिलेने सांगितल्यावर आपल्या देशाचाही एक स्वातंत्र्यदिन असला पाहिजे, अशी भावना सरभाच्या मनात निर्माण झाली.

भारतातून अमेरिकेत स्थलांतरित झालेले भारतीय, ज्यात बहुतेक पंजाबी होते, ते अनेकदा पश्चिम किनार्‍यावरील शहरांमध्ये राहत होते आणि काम शोधत होते. या शहरांमध्ये पोर्टलँड, सेंट जॉन्स, अस्टोरिया, एव्हरेट इत्यादींचा समावेश होता, जेथे लाकूडकामाचे कारखाने आणि रेल्वे वर्कशॉपमध्ये काम करणारे भारतीय वीस-पंचवीस-तीस लोकांच्या गटात राहत होते. कॅनडा आणि अमेरिकेतील गोर्‍या वंशाच्या लोकांच्या वर्णद्वेषी वृत्तीमुळे भारतीय कामगारांना खूप दुःख झाले. संत तेजा सिंग हे भारतीयांना होणाऱ्या या भेदभावाच्या विरोधात कॅनडात लढत होते, तर ज्वाला सिंग अमेरिकेत लढत होते. भारतातून अमेरिकेत शिकण्यासाठी विद्यार्थ्यांना आणण्यासाठी त्यांनी स्वतःच्या खिशातून शिष्यवृत्तीही दिली.

कर्तारसिंग सराभा काही काळ अस्टोरियामध्ये आपल्या गावातील रुलिया सिंगजवळ राहत होते. 1912 च्या सुरुवातीला पोर्टलँड येथे भारतीय कामगारांचे एक मोठे अधिवेशन भरले होते, ज्यामध्ये बाबा सोहनसिंग भकना, हरनाम सिंग टुंडिलत, काशीराम इत्यादींनी भाग घेतला होता. हे सर्व नंतर गदर पक्षाचे महत्त्वाचे नेते म्हणून उदयास आले. याच सुमारास कर्तार सिंग ज्वाला सिंग थथियान यांना भेटले, ज्याने त्यांना बर्कले विद्यापीठात प्रवेश घेण्यासाठी प्रेरित केले, जिथे सराभा रसायनशास्त्राची विद्यार्थिनी झाली. कर्तारसिंग बर्कले विद्यापीठात पंजाबी वसतिगृहात राहिले. बर्कले विद्यापीठात त्या वेळी सुमारे तीस विद्यार्थी शिकत होते, त्यापैकी बहुतेक पंजाबी आणि बंगाली होते. हे विद्यार्थी डिसेंबर 1912 मध्ये लाला हरदयाल यांच्या संपर्कात आले, ते त्यांना भाषण देण्यासाठी गेले होते. लाला हरदयाल यांनी भारताच्या गुलामगिरीबद्दल विद्यार्थ्यांसमोर अतिशय उत्कट भाषण केले. भाषणानंतर हरदयाल यांनी विद्यार्थ्यांशी वैयक्तिक संवादही साधला. लाला हरदयाल आणि भाई परमानंद यांनी भारतीय विद्यार्थ्यांच्या हृदयात ब्रिटिश वसाहती सरकारच्या विरोधात भावना जागृत करण्यात मोठी भूमिका बजावली. भाई परमानंद नंतरही सरभाच्या संपर्कात राहिले. यामुळे हळूहळू सरभाच्या मनात देशप्रेमाची तीव्र भावना जागृत झाली आणि ती देशासाठी मरण्याची प्रतिज्ञा घेण्याकडे वाटचाल करू लागली.

16 नोव्हेंबर 1915 रोजी, कर्तारसिंग सराभा, एकोणीस वर्षांचा तरुण, त्याच्या इतर सहा साथीदारांनी - बख्शीश सिंग, (जिल्हा अमृतसर); हरनाम सिंग, (जिल्हा सियालकोट); जगत सिंग, (जिल्हा लाहोर); सुरैन सिंग आणि सुरैन, दोघे (जिल्हा अमृतसर) आणि विष्णू गणेश पिंगळे, (जिल्हा पूना महाराष्ट्र) - यांना लाहोर तुरुंगात फाशी देण्यात आली. यापैकी अमृतसर जिल्ह्यातील तीनही हुतात्मा गिलवली गावातील होते. या हुतात्म्यांनी आणि त्यांच्या इतर साथीदारांनी 19 फेब्रुवारी 1915 रोजी भारतावर कब्जा केलेल्या ब्रिटीश वसाहतवादाच्या विरोधात 'गदर' सुरू केला. १९१३ साली अमेरिकेत अस्तित्वात आलेल्या 'गदर पक्षा'ने या 'गदर' म्हणजेच स्वातंत्र्यलढ्याची योजना आखली होती आणि त्यासाठी अमेरिका आणि कॅनडासारख्या देशांतील सुमारे आठ हजार भारतीयांना आपले सुखी जीवन सोडून भारत मुक्त व्हावा लागला होता. ब्रिटीश सागरी जहाजातून भारतात आले. 'गदर' चळवळ ही शांततापूर्ण चळवळ नव्हती, ती सशस्त्र बंडखोरी होती, पण 'गदर पार्टी'ने ती गुप्तपणे न सांगता उघडपणे जाहीर केली होती आणि गदर पक्षाचे 'गदर' हे पत्र चार भाषांमध्ये होते. पंजाबी, हिंदी, उर्दू आणि गुजराथी याद्वारे संपूर्ण भारतीय जनतेला बोलावण्यात आले. अमेरिकेच्या मोकळ्या भूमीने प्रेरित होऊन, आपली भूमी मोकळी करून देण्याच्या या शानदार आवाहनाला १८५७ च्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धातून आणि ब्रिटिश वसाहतवादाने तिरस्काराने 'गदर' असे नाव दिले आणि याच शब्दाला 'गदर' असे आदरयुक्त रूप दिले. अमेरिका. स्थायिक भारतीय देशभक्तांनी त्यांचा पक्ष आणि मुखपत्र 'गदर' या नावाने सजवले. 1857 च्या 'गदर'ची म्हणजेच पहिल्या स्वातंत्र्यलढ्याची कथा जशी रोमांचकारी आहे, त्याचप्रमाणे स्वातंत्र्याचा दुसरा सशस्त्र लढा म्हणजे 'गदर'ही अयशस्वी ठरला, पण त्याची कथाही काही कमी मनोरंजक नाही.

या जागतिक चळवळीत दोनशेहून अधिक लोक शहीद झाले, 'गदर' आणि इतर घटनांमध्ये, अंदमानसारख्या ठिकाणी 315 हून अधिक जणांनी जन्मठेपेची शिक्षा भोगली आणि 122 जणांनी कमी कालावधीची शिक्षा भोगली. शेकडो पंजाबींना खेड्यात अनेक वर्ष नजरकैदेला सामोरे जावे लागले. त्या चळवळीत रासबिहारी बोस, बंगालचे शचिंद्रनाथ सन्याल, महाराष्ट्रातून विष्णू गणेश पिंगळे आणि डॉ.खानखोजे, दक्षिण भारतातून डॉ.चेंचया आणि चंपक रमण पिल्लई आणि भोपाळचे बरकतुल्ला इत्यादींनी भाग घेऊन त्याला राष्ट्रीय स्वरूप दिले, मग शांघाय, मनिला.सिंगापूर वगैरे अनेक परदेशी शहरांतील बंडानेही त्याला आंतरराष्ट्रीय स्वरूप दिले. 1857 प्रमाणे 'गदर' चळवळही खऱ्या अर्थाने एक धर्मनिरपेक्ष लढा होता ज्यात सर्व धर्म आणि समाजाचे लोक सामील होते.

गदर पक्षाच्या चळवळीचे हे वैशिष्ट्य देखील नमूद करण्यासारखे आहे की बंडाच्या अपयशाने गदर पक्ष संपला नाही, उलट त्याचे आंतरराष्ट्रीय अस्तित्व टिकवून ठेवले आणि भारतातील कम्युनिस्ट पक्षात सामील होऊन परदेशात वेगळे अस्तित्व राखून गदर पक्षाने भारताला मदत केली. स्वातंत्र्य लढ्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. पुढे, 1925-26 च्या पंजाबमधील तरुण बंडखोरी, ज्यांचे लोकप्रिय नायक भगतसिंग बनले, ते देखील गदर पार्टी आणि कर्तारसिंग सराभा यांच्यावर खूप प्रभावित झाले. एकप्रकारे गदर पक्षाची परंपरा अंगीकारून भगतसिंगांचे व्यक्तिमत्त्व आणि विचार पुढे विकासाच्या रूपाने बहरला.

कर्तारसिंग सराभा हे गदर पार्टीचे नायक बनले त्याचप्रमाणे भगतसिंग नंतर 1925-31 या काळात क्रांतिकारी चळवळीचे नायक बनले. कर्तारसिंग सराभा हे भगतसिंग यांचे सर्वात लोकप्रिय नायक होते, ज्यांचे चित्र ते नेहमी खिशात ठेवत होते आणि 'नौजवान भारत सभा' ​​या युवा संघटनेच्या माध्यमातून ते कर्तारसिंग सराभा यांचा जीवनपट स्लाइड शोमध्ये मांडत होते यात आश्चर्य नाही. पंजाबचा. तरुणांमध्ये स्वातंत्र्याची प्रेरणा दर्शविण्यासाठी वापरला जातो. 'नौजवान भारत सभे'च्या प्रत्येक जाहीर सभेत मंचावर कर्तारसिंग सराभा यांचे चित्र लावून त्यांना पुष्पहार अर्पण करण्यात आला.

कर्तारसिंग सराभा हे त्यांच्या अल्पशा राजकीय कारकिर्दीमुळे गदर पार्टी चळवळीचे लोकनायक म्हणून उदयास आले. एकूण दोन-तीन वर्षात सराभा यांनी आपल्या ओजस्वी व्यक्तिमत्त्वाचे असे तेजस्वी किरण सोडले की, त्यांनी देशभक्तीच्या रंगात रंगून देशातील तरुणांचे मन उजळून टाकले. न्यायमूर्तींनाही अशा वीर वीराला फाशीची शिक्षा टाळायची होती आणि त्यांनी न्यायालयात दिलेले विधान हलके करण्यासाठी सराभाला सल्ला आणि वेळ दिला, परंतु देशातील तरुणांसाठी प्रेरणास्थान बनलेल्या या वीर वीराने विधान हलके होण्याऐवजी ते अधिक कडक केले.आणि फाशीची शिक्षा झाल्यावर आनंदात वजन वाढवत हसत हसत हसत हसत हसत सुटले. 

आचार्य विनोबा भावे Acharya Vinoba Bhave

आचार्य विनोबा भावे
Acharya Vinoba Bhave
(अहिंसा आणि मानवाधिकाराचे भारतीय पुरस्कर्ता, भूदान चळवळीचे प्रवर्तक)

पुर्ण नाव : विनायक नरहरी भावे
जन्म : ११ सप्टेंबर १८९५ (गागोदे, पेण , जि. रायगड)
मृत्यू : १५ नोव्हेंबर १९८२ (लक्ष्मीपूजन -दिवाळी)
(पवनार, महाराष्ट्र, भारत)

चळवळ : भारतीय स्वातंत्र्यलढा, भूदान चळवळ
पुरस्कार : भारतरत्न पुरस्कार (१९८३)
धर्म : हिंदू
प्रभाव : महात्मा गांधी
वडील : नरहर शंभूराव भावे
आई : रखुमाबाई नरहर भावे

विनायक नरहरी भावे (आचार्य विनोबा भावे नावाने प्रसिद्ध) हे भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक व भूदान चळवळीचे प्रणेते होते. महात्मा गांधींनी १९४० मध्ये 'वैयक्तिक सत्याग्रह' पुकारला, त्यावेळीही पहिले सत्याग्रही म्हणून त्यांनी आचार्य विनोबा भावे यांची निवड केली. ब्रिटिश राजविरोधी या आंदोलनाचे पर्यवसान १९४२ मध्ये 'छोडो भारत' आंदोलनात झाले. भावे पुढे सर्वोदयी नेते म्हणून प्रसिद्ध झाले.

💁🏻‍♂️ सुरुवातीचे जीवन
(११ सप्टेंबर १८९५ - १५ नोव्हेंबर १९८२). थोर गांधीवादी आचार्य व भूदान चळवळीचे प्रवर्तक. कोकणातील रायगड जिल्ह्यातील पेण तहसिलातील गागोदे या गावी विनोबा तथा विनायक नरहर भावे यांचा जन्‍म झाला. आजोबांचे नाव शंभुराव भावे. शंभुराव भावे यांचे जन्मगाव वाई. त्यांच्या अनेक पिढ्यांचे वास्तव्य वाई येथे होते. वाईच्या ब्राम्हणशाही या मोहल्ल्यात कोटेश्वर मंदिर आहे. हे भावे यांच्या मालकीचे असून तेथे शंभुरावांनी अग्‍निहोत्र स्वीकारून अग्‍निहोत्र शाळा स्थापली होती. आजोबा आणि मातुश्रींपासून धर्मपरायणतेचे संस्कार विनोबांना मिळाले. त्यांचे वडील नरहरी शंभुराव भावे व आई रखुमाबाई. वडील नोकरीच्या निमित्ताने बडोदे येथे गेले. विनोबांचे माध्यमिक आणि उच्च शिक्षण बडोदे येथेच झाले. १९१६ साली महाविद्यालयीन इंटरची परीक्षा देण्यासाठी ते मुंबईस जाण्यास निघाले; परंतु वाटेतच सुरतेस उतरून आईवडिलांना न कळविताच वाराणसी येथे रवाना झाले. त्यांना दोन गोष्टींचे आकर्षण होते. एक हिमालय व दुसरे बंगालचे सशस्त्र क्रांतिकारक, वाराणसी येथे हिंदु विश्वविद्यालयातील एका समारंभात महात्मा गांधीचे भाषण झाले. त्याचा त्यांच्या मनावर खोल परिणाम झाला. हिमालयातील अध्यात्‍म आणि बंगालमधील क्रांती यांच्या दोन्ही प्रेरणा महात्मा गांधीच्या उक्तीत आणि व्यक्तिमत्त्वात त्यांना आढळल्या. त्यांनी महात्मा गांधींशी पत्रव्यवहार केला व गांधींची कोचरब आश्रमात ७ जून १९१६ रोजी भेट घेतली आणि तेथेच त्या सत्याग्रहश्रमात नैष्ठिक ब्रह्मचर्याची प्रतिज्ञा करून जीवनसाधना सुरू केली. ऑक्टोबर १९१६ रोजी महात्मा गांधींची एक वर्षांची रजा घेऊन ते वाई येथे प्राज्ञपाठशाळेत वेदान्ताच्या अध्ययनाकरिता उपस्थित झाले. ब्रह्यविद्येची साधना त्यांचा जीवनोद्देश होता.
*जीवन कार्य*

🇮🇳 स्वातंत्र्य लढा
महात्मा गांधींसोबत ते भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यामध्ये महात्मा गांधींसोबत होते. स्वातंत्र्य लढ्यातील सहभागाबद्दल सन १९३२ मध्ये त्यांना तुरुंगवास घडला.

🔮 सामाजिक व धार्मिक कार्य
वाई येथील प्राज्ञपाठशाळा मंडळाचे संस्थापक व मुख्याध्यापक स्वामी केवलानंद सरस्वती (पूर्वाश्रमीचे नारायणशास्त्री मराठे) यांच्यापाशी विनोबांनी उपनिषदे, ब्रह्मसूत्र शांकरभाष्य, पांतजलयोगसूत्रे इ. विषयांचे अध्ययन केले. माहुली येथील स्वामी कृष्णानंद यांच्या आश्रमातील काही प्रौढ विद्यार्थी-शिवनामे, वि. का. सहस्रबुद्धे इत्यादी मंडळीही त्यांच्याबरोबर सहाध्यायी होती. दिनकरशास्त्री कानडे व महादेवशास्त्री दिवेकर हे प्राज्ञपाठशाळेची व्यवस्थापनाची व अन्य प्रकारची कामे पाहत होते. प्रत्येक सोमवार हा या पाठशाळेचा सुटीचा म्हणजे अनध्ययनाचा दिवस असे. त्या दिवशी पाठशाळेची अंगमेहनतीची कामे शिक्षक-विद्यार्थी उरकत असत आणि प्रज्ञानंदस्वामींच्या समाधिस्थानाच्या सभागृहात विद्यार्थी व शिक्षक यांच्या शास्त्रार्थ चर्चेकरता साप्ताहिक सभा भरत. चर्चेचे विषय सामाजिक, धार्मिक, तात्‍त्‍विक हे असतच; परंतु त्याबरोबर प्रचलित राजकारणाची अनेक बाजूंनी मीमांसाही चालत असे. दिनकरशास्त्री कानडे हे सेनापती बापट, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, योगी अरविंद घोष इत्यादी सशस्त्र क्रांतीकारकांच्या मार्गाने चालणाऱ्या एका गुप्त कटाचे सदस्य होते. सशस्त्र क्रांतीच्या तत्त्वज्ञानाचा ते पुरस्कार करीत. विनोबांच्याप्रमाणेच त्यांचेही वक्‍तृत्व अमोघ होते. अहिंसक क्रांताची वैचारिक भूमिका विनोबा मोठ्या परिणामकारक रीतीने या साप्ताहिक सभांमध्ये मांडीत असत. १९१७ साली हिवाळ्यात वाई येथे प्लेगची साथ उद्‍‌भवली. कृष्णेच्या दक्षिण तीरावर राहुट्या आणि पर्णशाला उभारून त्यांत प्राज्ञपाठशाळेचे विद्यार्थी व शिक्षक जवळजवळ ४ महिने राहिले. वेदान्ताचे व इतर शास्त्रांचे पाठ त्यांतील एका विस्तृत पर्णशालेमध्ये चालत असत. विनोबा पर्णशालेबाहेरच्या कृष्णाकाठच्या आम्रवृक्षाच्या छायेखाली उपनिषदांचे व शांकरभाष्याचे उच्च स्वरात वाचन करीत, हळूहळू सावकाश फेऱ्या मारीत असत. त्यांचे ते प्रसन्न वाचन ऐकून स्वामी केवलनंदांच्या मनावर विनोबाजींच्या व्यक्तिमत्त्वाची खूप खोल छाप पडली, विनोबांनी वेदान्ताविषयामध्ये खूप वेगाने १० महिन्यांत प्रगती केली. आपण कोणकोणत्या ग्रंथांचे व विषयांचे अध्ययन केले याचा सविस्तर वृतान्त त्यांनी महात्मा गांधींना कळवला. गांधीं हे वृत्तान्तपत्र वाचून अत्यंत विस्मित झाले. त्या पत्राच्या उत्तरात म. गांधींनी अखेर म्हटले की, " ए गोरख, तूने मच्छिंदरको भी जीत लिया है !".
विनोबा वाईहून परत अहमदाबादला फेब्रुवारी १९१८ मध्ये परतले. १९१८ साली एन्फ्ल्यूएंझाची साथ देशभर पसरली. लक्षावधी लोक त्या साथीला बळी पडले. त्यात विनोबांचे वडील, मातुश्री आणि सगळ्यात धाकटा भाऊ दत्तात्रय हे आजारी पडले. ही गोष्ट महात्मा गांधीना कळल्यावर त्यांनी विनोबांना मातुश्रींच्या शुश्रूषेकरता बडोद्यास जाण्याचा आग्रह धरला. विनोबा तयार नव्हते. गांधीनी त्यांचे मन वळवले. आई आणि धाकटा भाऊ या रोगाला बळी पडले. वडील बरे झाले. विनोबा सर्वांत ज्येष्ठ पुत्र, म्हणून आईचा अंत्यविधी त्यांनीच करणे प्राप्त होते. पुरोहिताकडून अंत्यविधीचा संस्कार करवून घेणे विनोबांना मान्य नव्हते. म्हणून ते स्मशानात गेले नाहीत. वडिलांनी पद्धतीप्रमाणे अंत्यविधी उरकून घेतला.
१९२१ साली गांधींचे भक्त शेठ जमनालाल बजाज यांनी साबरमतीच्या सत्याग्रह आश्रमाची शाखा वर्ध्याला काढली. त्या शाखेचे संचालक म्हणून महात्मा गांधीनी विनोबांची रवानगी वर्ध्यास केली. ८ एप्रिल १९२१ रोजी विनोबा वर्ध्याला पोहोचले. आतापर्यंत संबंध आयुष्य -१९५१ ते ७३ पर्यंतची भूदानयात्रा सोडल्यास या वर्ध्याच्या आश्रमातच राहून विनोबांनी तपश्चर्या करीत जीवन घालविले. हा वर्ध्याचा आश्रम क्रमाने मगनवाडी, बजाजवाडी, महिलाश्रम, सेवाग्राम व पवनार ह्या ठिकाणी फिरत राहिला. ही सर्व ठिकाणे वर्ध्याच्या ८ किमी. परिसरातच आहेत. दिवसातले सात-आठ तास सूत कातणे, विणणे आणि शेतकाम यांमध्ये त्यांनी घालविले. रोज नेमाने शरीरश्रम प्रत्येक माणसाने करावे, असा त्यांचा सिद्धान्त होता. 'शरीरश्रमनिष्ठा' हे त्यांच्या जीवन-तत्त्वज्ञानाप्रमाणे महत्त्वाचे व्रत होते. शरीरश्रमांबरोबरच त्यांनी मानसिक, आधात्मिक साधनाही प्रखरतेने केली. १९३० व ३२ च्या सविनय कायदेभंगाच्या चळवळीत त्यांनी कारागृहवास भोगला. १९४० साली महात्मा गांधीनी स्वराज्याकरिता वैयक्तिक सत्याग्रहाचे आंदोलन आरंभले. त्यात पहिला सत्याग्रही म्हणून विनोबांची निवड केली. जवाहरलाल नेहरू हे दुसरे निवडले. आध्यात्मिक साधनेला वाहून घेतलला शत्रुमित्रसमभावी तपस्वी मनुष्य सत्याग्रहाला अत्यंत आवश्यक, म्हणून त्यांनी विनोबांची निवड केली. कारण सत्याग्रह हे शत्रूच्या हृदयपरिवर्तनाचे नैतिक शुद्ध साधन होत, अशी महत्मा गांधीची मूलभूत राजकीय भूमिका होती. उच्चतम आध्यात्मिक जीवनसाधनेस वाहिलेला शत्रुमित्रभाव विसरलेला माणूसच असे हृदय-परिवर्तन करू शकतो, अशी गांधींची धारणा होती. २० ऑक्टोबर १९४० रोजी स्वसंपादित हरिजन साप्ताहिकात गांधींनी आपल्या या शिष्याची ओळख करून दिली आहे.
१९३२ सालच्या सविनय कायदेभंगाच्या सामुदायिक आंदोलनात विनोबांनी भाग घेतला. त्यांनी धुळे कारागृहामध्ये शिक्षा भोगली. सुप्रसिद्ध गीताप्रवचने या कारागृहात त्यांनी दिली. शंभरापेक्षा अधिक सत्याग्रही कैदी आणि इतर गुन्ह्यांसाठी शिक्षा झालेले कैदी या प्रवचनांच्या रविवारच्या सभेत उपस्थित असत. त्यांमध्ये शेठ जमनालाल वजाज, गुलजारीलाल नंदा, अण्णासाहेब दास्ताने, साने गुरूजी इ. मंडळी उपस्थित असत.
या प्रवचनांचा मुख्य दृष्टिकोन 'गीता ही साक्षात भगवंताची उक्ति होय', असा होता. त्या उक्तीला पूर्ण प्रमाण मानूनच, त्यासंबंधी कसलीही साधकबाधक चर्चा न करताच त्यांनी ती १८ प्रवचने दिली. लो. टिळकांच्या गीतारहस्याचा मुख्य दृष्टिकोन त्यांनी मानला नाही. आद्य शंकराचार्याचाच मुख्य दृष्टिकोन मान्य केला, असे दिसून येते. मोहनिरास म्हणजे अज्ञाननाश हे गीतेचे मुख्य उद्दिष्ट त्यांनी मानले. अर्जुनाला युद्धास प्रवृत्त करणे हा उद्देश गृहीत धरून केलेला कर्मयोगाचाच उपदेश गीतेत आहे, हा टिळकांचा दृष्टिकोन विनोबांनी स्वीकारली नाही. विनोबांनी निष्काम कर्मयोग मान्य केला; परंतु युद्धोपदेशाकडे कानाडोळा केला. महात्मा गांधींच्या मताने गीतेमध्ये युद्धाचा आदेश हा भौतिक सशस्त्र युद्धाचा आदेश नाही. मानवी हृदयात चाललेल्या सद्‍भावना व असद्‍भावना यांच्या संघर्षाला काव्यमय बनवण्साठी योजलेले मानवी सशस्त्र युद्धाचे कविकल्पित रूपक गीतेने योजिलेले आहे; महाभारत हा इतिहासग्रंथ नाही म्हणून त्यातील योद्धे आणि युद्धात गुंतलेले शत्रुमित्रपक्ष हे केवळ कविकल्पित होत; असे महत्मा गांधी अनासक्ति योग या पुस्तकात प्रतिपादितात. विनोबा आणि गांधी हे दोघेही निरपवाद अहिंसा तत्त्वाचे पुरस्कर्ते. भगवद्‍गीता वाचत असताना विनोबा भगवद्‍गीता हा युद्धोपदेश नाही असे सांगतात आणि महत्मा. गांधी ते आध्यात्मिक भावनांचे युद्ध होय, असे सांगतात. हा युद्धाचा मुद्दा सोडला, तर सगळ्या एकेश्वरवादी धार्मिकांना प्रेरणा देणारे अत्युच्च जीवनविषयक व विश्वविषयक तत्त्वज्ञान अतिशय सुंदर रीतीने गीतेमध्ये सांगितले असल्यामुळे गीता हा हिंदूंनाच नव्हे तर जगातील अध्यात्मवाद्यांना मोहून टाकणारा ग्रंथ आहे, यात शंका नाही. म्हणूनच, गीता जरी सशस्त्र हिंसात्मक युद्धाचा पुरस्कार करत असली, तरी गांधींना आणि विनोबांना या गीतेने कायम मोहून टाकले आहे. म्हणून गांधींनी आणि विनोबांनी जन्मभर सकाळ-संध्याकाळ चालविलेल्या प्रार्थनासंगीतात भगवद्‍गीता ही कायमची अंतर्भूत केली होती.
वैयक्तिक सत्याग्रहानंतर ७ मार्च १९५१ पर्यंत पवनार येथील परंधाम आश्रमातच विनोबांनी शारीरिक आणि मानसिक तपश्चर्येत जीवन व्यतीत केले. १९३६ पासून म. गांधी साबरमतीचा आश्रम सोडून सेवाग्रामला म्हणजे पवनारजवळच येऊन राहिले. त्यामुळे गांधी आणि विनोबा यांचा चिरकाल संवाद चालू राहिला. गांधीच्या देहान्तानंतर सर्वसेवासंघ व सर्वोदय समाज या संस्थांची स्थापना झाली. मार्च १९४८ मध्ये विनोबा दिल्ली येथे जवाहरलाल नेहरू यांच्या विनंतीवरून गेले. भारत-पाक फाळणी झाल्यानंतर परागंदा झालेले लक्षावधी शरणार्थी (सर्व बाजूंनी जीवन उद्‍ध्वस्त झालेले) दिल्ली, पंजाब, राजस्थान यांमध्ये आले. त्यांना धीर देण्याकरता विनोबांना पंडितजींनी बोलावून घेतले. या दौऱ्यात सर्वधर्मसमभावाचा आदेश देऊन प्रेम आणि सद्‍भावना निर्माण करण्याचा प्रयत्‍न विनोबांनी केला.
दिनांक १५ नोव्हेंबर १९८२ रोजी सकाळी ९.४० वाजता पवनार येथे परंधाम आश्रमात सतत सात दिवस प्रायोपवेशन करून भूदाननेते आचार्य विनोबा भावे यांनी वयाच्या ८७ व्या वर्षी प्राणत्याग केला. त्यांच्या निधनाची वार्ता त्यांनी प्रायोपवेशन सुरू केल्यानंतर केव्हाही अपेक्षित होती. ५ नोव्हेंबर रोजी विनोबांना ताप आला, त्याबरोबरच हृदयविकारही उद्‍भवला आणि प्रकृती चिंताजनक झाली. उपचार त्वरित सुरू झाले. वैद्यकीय महाविद्यालयाच्या रूग्‍णालयात उपचार करण्याकरता नेण्याचा विचार तज्‍ज्ञ डॉक्‍टरांनी विनोबांना सांगितला; परंतु त्यांनी परंधाम आश्रम सोडण्यास नकार दिला व तेथेच उपचार सुरू झाले. मुंबई येथील जसलोक हॉस्पिटलचे तज्‍ज्ञ डॉ. मेहता मुंबईहून आले. हळूहळू प्रकृती सुधारेल अशी आशा उत्पन्न झाली. अ‍ॅलोपथीचे उपचारही विनोबांनी स्वीकारले, परंतु ८ नोव्हेंबर रोजी रात्री अन्नपाणी आणि औषधे या तिन्ही गोष्टी घेण्यास त्यांनी नकार दिला. आचार्यांचे बंधू शिवाजीराव भावे, मित्र दादा धर्माधिकारी इत्यादी मंडळींनी व आश्रमस्थ भक्तजनांनी आचार्यांना परोपरीने काकुळतीस येऊन, अन्नपाणी व औषधे घेण्याची विनंती केली. ती त्यांनी नाकारली. इंदिरा गांधी विनोबाजींना १० नोव्हेंबर रोजी भेटल्या. अन्नपाणी, औषधे घेण्याची विनंती त्यांनीही केली. प्रायोपवेशनाचा संकल्प करण्याचे कारण आचार्यांनी श्री. त्र्यं. गो. देशमुख व इतर भक्तांना स्पष्ट करून सांगितले. ते म्हणाले- " आता देह आत्म्याला साथ देत नाही. रखडत जगण्यात अर्थ नाही. जराजर्जर शरीर टाकणेच ठीक !"

🏛️ विनोबांची समाधी, परंधाम आश्रम, पवनार, वर्धा
आचार्यांच्या निधनाची वार्ता भारतभर व जगभर सर्व प्रचारमाध्यमांतून विद्युतवेगाने पसरली. या निधनाला कोणी महानिर्वाण म्‍हणाले, कोणी युगपुरुषाची समाधी म्‍हणाले. महात्‍मा गांधींच्या आध्यात्मिक परंपरेचे ते एक श्रेष्ठ वारस होते. त्यांचे हे प्रायोपवेशनाचे तंत्र हिंदू धर्म, बौद्ध व विशेषतः जैन धर्म या तिन्ही धर्मांना प्राचीन कालापासून मान्य असलेले तंत्र आहे. जैन धर्मात या तंत्रास 'सल्लेखना' अशी संस्कृत संज्ञा आणि 'संथारा' ही प्राकृत संज्ञा आहे. हिंदु धर्मात यास 'प्रायोपवेशन' म्हणतात. प्राय म्हणजे तप. तपाचा एक मुख्य अर्थ ' अनशन ' असा आहे. देहाचे दुर्घर व्याधी बरे होऊ शकत नाहीत, असे निश्चित झाल्यावर रूग्णाला जलप्रवेशाने, अग्‍निप्रवेशाने, भृगुपतनाने (उंच कड्यावरून उडी मारून), अनशनाने (अन्नपाणी वर्ज्य करून) किंवा अन्य कोणत्याही इष्ट मार्गाने देहविसर्जन करण्याची हिंदुधर्मशास्त्राने अनुमती दिली आहे. ज्ञानदेवादी संतांनी योगमार्गाने देहत्याग केला आहे. हा योगमार्ग गुरूगम्यच आहे. त्याचे वर्णन गीतेच्या आठव्या अध्यायात केले आहे. तात्पर्य, प्रायोपवेशन किंवा योगशास्त्रातील देहत्यागाची युक्ती हिंदुधर्मशास्त्राने मान्य केली आहे. विनोबांनी प्रायोपवेशनाच्या द्वारे देहत्याग केला. अनेक जैन साधू आणि साध्वी स्त्रिया आजही प्रतिवर्षी अशा प्रकारे देहत्याग करीत असतात आणि त्याची वार्ता वृत्तपत्रांतही केव्हा केव्हा येते. स्वातंत्र्यवीर सावरकर, धर्मानंद कोसंबी यांनी अशाच प्रकारे देहत्याग केला आहे.

⛲ विनोबांचे विचार
१) वर्तमानाला बंधन असावे म्हणजे वृत्ति मोकळी राहते. २) सत्य, संयम, सेवा ही पारमार्थिक जीवनाची त्रिसूत्री आहे . [१] ३) आध्यात्मिक व्यवहार म्हणजे स्वाभाविक व्यवहार म्हणजे शुद्ध व्यवहार . ४) हिंदुधर्माचे स्वरूप : आचार-सहिष्णुता, विचारस्वातंत्र्य, नीति- धर्माविषयी दृढता. ५) प्राप्तांची सेवा, संतांची सेवा, द्वेष कर्त्याची सेवा ही सर्वोत्तम सेवा. ६) असत्यात शक्ति नाही. आपल्या अस्तित्वासाठी हि त्याला सत्याचा आश्रय घेणे भाग आहे. ७) सत्य , संयम, सेवा ही पारमार्थिक जीवनाची त्रिसूत्री आहे. ८) ईश्वर, गुरु ,आत्मा, धर्म, आणि संत ही पाच पूजास्थाने . ९) इतिहास म्हणजे अनदिकालापासून आत्तापर्यंत चे सर्व जीवन. पुराण म्हणजे अनदिकालापासून आत्तापर्यंत टिकलेला अनुभवाचा अमर अंश.

🗽 विनोबांचे स्मारक
विनोबांसह नरहर कुरुंदकर, वसंतदादा पटील, बालगंधर्व, जी.डी. बापू लाड, नागनाथ‍अण्णा नायकवाडी, बाळासाहेब देसाई (सातारा), भाई सावंत, बाळासाहेब सावंत (रत्‍नागिरी), चिंतामणराव देशमुख, संताजी घोरपडे, मारोतराव कन्नमवार, आदी व्यक्तीची स्मारके उभारण्याचे महाराष्ट्रातील काँग्रेस सरकारने ठरवले होते, पण यांतील एकही स्मारक पूर्णत्वास गेले नाही.

📙✍️ पुस्तके
अष्टादशी (सार्थ)

ईशावास्यवृत्ति

उपनिषदांचा अभ्यास

गीताई

गीताई-चिंतनिका

गीता प्रवचने

गुरुबोध सार (सार्थ)

जीवनदृष्टी

भागवत धर्म-सार

मधुकर

मनुशासनम्‌ (निवडक मनुस्मृती - मराठी)

लोकनीती

विचार पोथी

साम्यसूत्र वृत्ति

साम्यसूत्रे

स्थितप्रज्ञ-दर्शन

📚 चरित्रग्रंथ

आमचे विनोबा (राम शेवाळकर आणि इतर)

गांधी, विनोबा आणि जयप्रकाश (मिलिंद बोकील)

दर्शन विनोबांचे (राम शेवाळकर)

ब्रह्मर्षी विनोबा (बालसाहित्य, लेखक - विठ्ठल लांजेवार)

महर्षी विनोवा (राम शेवाळकर)

महाराष्‍ट्राचे शिल्‍पकार विनोबा भावे (लेखक : किसन चोपडे.) (महाराष्ट्र सरकारचे प्रकाशन)

विनोबांचे धर्मसंकीर्तन (राम शेवाळकर आणि इतर))

विनोबा सारस्वत (राम शेवाळकर आणि इतर)

साम्ययोगी विनोबा (राम शेवाळकर)

🇮🇳 जयहिंद 🇮🇳
संकलित माहिती
🙏🌹 विनम्र अभिवादन 🌷🙏

कन्हैयालाल दत्त Kanhiyalal Datta

कन्हैयालाल दत्त भारतीय क्रांतिकारक
Kanhiyalal Datta 
१. जन्म
‘हिंदुस्थानवर इंग्रजांची राजवट सुरू असतांनाच साधारणतः ११४ वर्षांपूर्वीची ही गोष्ट आहे. त्या दिवशी गोकुळाष्टमी असल्याने संपूर्ण हिंदुस्थानात कृष्णजन्माचा उत्सव सुरू होता. कंसाच्या अन्यायी व अत्याचारी राजवटीचा नाश करण्यासाठी जसा श्रीकृष्णाचा जन्म झाला होता, त्याच मुहूर्तावर इंग्रजांच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध बंड करून आपल्या मातृभूमीला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी कोलकाताजवळील चंद्रनगरच्या फ्रेंच वसाहतीमध्ये रहाणार्‍या ‘दत्त’ कुटुंबात एका बालकाचा जन्म झाला होता. संपूर्ण दत्त कुटुंबात आनंदीआनंद होता. ३०.८.१८८८ रोजीचा तो दिवस होता. नामकरण विधी होऊन त्या बालकाचे नाव ‘कन्हैया’ ठेवण्यात आले.’

२. कुशाग्र, एकपाठी व विनम्र
‘कन्हैयाची बालपणाची १-२ वर्षेच चंद्रनगरातील आपल्या घरी गेली असतांनाच त्याच्या वडिलांनी कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी आपल्या कुटुंबासह मुंबई गाठली. तेथे एका खाजगी कंपनीमध्ये ते नोकरी करू लागले. कन्हैया थोडा मोठा झाल्यावर शिक्षणासाठी त्याच्या वडिलांनी त्याचे नाव ‘आर्यन एज्युकेशन सोसायटी’च्या शाळेत दाखल केले. शाळेत ‘एक कुशाग्र, एकपाठी व विनम्र असलेला विद्यार्थी’ म्हणूनच त्याची ओळख होती. स्वभाव मनमिळावू व परोपकारी असल्याने वेळप्रसंगी स्वतःला त्रास घेऊन दुसर्‍याला मदत करण्याची त्याची वृत्ती होती.’

३. सैनिकी शिक्षणाचे आकर्षण
‘लहानपणापासूनच त्याला व्यायामाची आवड होती. त्याची शरीरयष्टी सडपातळ; परंतु काटक होती. त्याने लहानपणापासूनच लाठी चालवण्याची कसब अवगत केली होती. कन्हैयाच्या बालमनाला सैनिकी शिक्षणाचेही अत्यंत आकर्षण होते.’

४. इंग्रज राजवटीतील अन्यायकारक घटनांचा तरुण मनावर परिणाम होणे
‘बाल कन्हैया आता युवा कन्हैया झाला होता. जसे वय वाढले, तशी कन्हैयामध्ये आणखी काही गुणांची भर पडली. त्याची प्रगल्भता वाढली. घरात होणार्‍या सुसंस्कारांमुळे, तसेच आजूबाजूला असलेल्या सामाजिक व राजकीय परिस्थितीचे अवलोकन केल्यावर पदोपदी इंग्रज राजवटीतील अन्यायकारक घटना कन्हैयाच्या तरुण मनावर परिणाम करीत होत्या.’

५. बी.ए.ची परीक्षा ‘इतिहास’ विषयात प्रावीण्य मिळवून उत्तीर्ण होणे
‘तशातच महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी आपल्याच गावी जायचे त्याच्या मनाने घेतले. त्यामुळे १९०३ मध्ये कन्हैयाने चंद्रनगरच्या ‘डुप्ले कॉलेज’मध्ये प्रवेश घेतला. महाविद्यालयातही आपल्या हुशारीने व मनमिळावू स्वभावाने ‘सर्वांचाच आवडता विद्यार्थी’ म्हणून कन्हैयाला ओळखत. कन्हैयाला इतिहासाची आवड तर बालपणापासूनच होती. त्यामुळे त्याने १९०७ मध्ये प्रा. चारुदत्त रॉय यांच्या मार्गदर्शनाखाली बी.ए. ची परीक्षा ‘इतिहास’ विषयात प्राविण्य मिळवून अग्रक्रमाने उत्तीर्ण केली. कन्हैयाला वाचनाची आवड होती.’

६. सत्येंद्रनाथ बोस व अन्य क्रांतीकारकांशी परिचय होणे
‘कोलकातामधील ‘युगांतर’ समितीच्या कार्यकर्त्यांशी कन्हैयालालजींचा परिचय झाला. ‘युगांतर’च्या अरविंद घोष, बारींद्र घोष, उल्हासकर दत्त व सत्येंद्रनाथ बोस अशा अनेक जाज्वल्य देशाभिमानी वीरांच्या सहवासाने कन्हैयालालजी हिरीरीने क्रांतीकार्यात सहभागी होऊ लागले. त्यांच्या आवडत्या प्राध्यापक चारुचंद्र रॉय यांनी इतिहासाच्या व्यतिरिक्त बंदूक चालवण्याचे उत्तम शिक्षणही कन्हैयालालजींना दिले. मुष्टीयुद्धाची कलाही त्यांनी आत्मसात केली होती.’

७. विदेशी सर्कशीविरुद्ध जनमत तयार करून तिचे खेळ बंद पाडणे
‘इंग्रज सरकारच्या विरोधात जनमत तयार करण्याचे कन्हैयालालजींचे कार्य सदैव चालू असायचे. १९०७ मध्ये ‘वॉरेन सर्कस’ ही विदेशी सर्कस चंद्रनगर येथे आली होती. त्या विदेशी सर्कशीविरुद्ध जनमत तयार करून त्या सर्कशीचे खेळ तेथे होऊ न देण्यासाठी सर्कशीच्या तिकीट खिडकीजवळ कन्हैयालालजींनी ‘पिकेटींग’ करून तिकीटविक्री बंद पाडली होती. कन्हैयालालजींचा स्वदेशी वस्तूंच्या वापरावर भर होता. त्यांनी स्वदेशी वस्तूंच्या विक्रीचे दुकानही सुरू केले होते.’

८. नरेंद्र गोस्वामीने फितूर होऊन क्रांतीकारकांबद्दलची माहिती पोलिसांना सांगणे
‘चंद्रनगर येथील फ्रेंच वसाहतीमध्ये बाहेरून होत असलेला शस्त्रपुरवठा तेथील मेयरच्या (महापौराच्या) लक्षात आला होता. त्याविरुद्ध त्या मेयरने निर्बंध घातला होता. त्यामुळे क्रांतीकारकांना अनेक अडचणी निर्माण झालेल्या होत्या. शेवटी त्या क्रांतीकारकांनी ठरविले, ‘त्या मेयरला ठार मारायचे.’ १८.४.१९०८ रोजी मेयरच्या घरावर बॉम्ब टाकून त्याला मारण्यासाठी युगांतर समितीच्या नरेंद्र गोस्वामी व इंद्रभूषण राय या कार्यकर्त्यांनी ही जबाबदारी स्वीकारून तसा प्रयत्न केला; परंतु मेयर त्यातूनही नशिबाने वाचला. पोलिसांच्या तपासात काही दिवसांनंतर नरेंद्र गोस्वामी व इंद्रभूषण राय पकडले गेले. पोलिसांनी ‘पकडल्यानंतर क्रांतीकारकाची अवस्था कशी होते’, हे दाखवल्याने शेवटी नरेंद्र गोस्वामी पोलिसांच्या गळाला लागला. पोलिसांच्या छळापासून मुक्तता व तुरुंगात असेपर्यंत सर्व सुखसोयी मिळाव्या या अटींवर तो क्षमेचा साक्षीदार झाला. त्याने सर्व क्रांतीकारकांबद्दलची माहिती पोलिसांना सांगितली व आपल्या सहकार्‍यांचा विश्वासघात केला.’

९. नरेंद्र गोस्वामीने दिलेल्या माहितीच्या आधारे इंग्रजांनी अन्य क्रांतीकारकांसह पकडणे
‘नरेंद्र गोस्वामीने दिलेल्या माहितीच्या आधारे वेगाने तपास करत असतांनाच त्यांना जी काही माहिती मिळाली, त्याच्या आधारे इंग्रज अधिकारी सावधानता बाळगत हिंदुस्थानच्या वंग क्रांतीकारकांना पकडण्याचे अथक प्रयत्न करत होते. तेव्हाच ३० एप्रिलला खुदीराम बोस व प्रफुल्लचंद्र चाकी या दोन वंगवीरांनी मुझफ्फरपूरच्या किंग्जफोर्डला बॉम्बने ठार मारण्याचा प्रयत्न केला होता. चंद्रनगरची घटना व किंग्जफोर्डवरील हल्ला या दोन घटनांच्या अनुषंगाने तपास चालू असतांनाच इंग्रज अधिकार्‍यांनी नरेंद्रकडून त्यांना मिळालेल्या माहितीवरून कोलकातामधील १३४ हॅरीसन रोड येथील एका घरावर, तसेच माणिकतोळा उद्यानाजवळील एका घरावर धाड घातली असता एक सुसज्ज बॉम्ब कारखानाच त्यांना आढळला. २.५.१९०८ रोजी त्याच आधारे युगांतर समितीच्या बारींद्रकुमार घोष, अरविंद घोष, उल्हासकर दत्त, कन्हैयालाल दत्त व सत्येंद्रनाथ बोस अशा अनेक महत्त्वाच्या क्रांतीकारकांना इंग्रज अधिकार्‍यांनी पकडले. या सर्वांना बंगालमधील अलीपूरच्या मध्यवर्ती कारागृहात ठेवण्यात आले होते. बंगालमधील इंग्रज सरकारच्या विरोधात जनमत निर्मितीचे कार्य करणार्‍या, तसेच सशस्त्र क्रांतीकारकांना त्यांच्या कार्यासाठी शस्त्रास्त्रे पुरविणार्‍या सर्व प्रमुख क्रांतीकारकांच्या अटकेमुळे माणिकतोळा बगीच्या जवळील गुप्तरीत्या चालू असलेल्या बॉम्बचा कारखाना बंद पडला. जोशात असलेले क्रांतीचे वारे अचानक आलेल्या वादळाने सैरभैर होऊन बंद पडले.’

१०. आपल्या सहकार्‍यांना सोडून जावे लागेल; म्हणून सुटका करून घेण्यास नातेवाइकांना नकार देणे
‘कन्हैयालाल दत्त तुरुंगात असूनही निर्विकार होते. तुरुंगात ते नेहमी त्यांच्या आवडीचे बंकीमचंद्रांनी निर्मिलेले ‘वंदे मातरम्’ हे गीत स्वतः गात व इतरांनाही गायचा आग्रह करीत. इंग्रज सरकारने पकडलेल्या क्रांतीकारकांविरुद्ध नरेंद्र गोस्वामीने दिलेल्या जबानीशिवाय कोणताच पुरावा उपलब्ध नव्हता. त्यामुळे कन्हैयालालजींच्या घरच्यांनी व इतर हितसंबंधीयांनी कन्हैयालालजींना म्हटले होते, ‘आपण एक चांगला वकील करून तुमची सुटका करून घेऊ.’ त्यावर कन्हैयालालजींनी आपल्या नातेवाइकांना सांगितले, ‘माझ्या सर्व साथीदारांबरोबर मी आजपर्यंत कार्य केले आहे. त्यांचे जे होणार असेल, तेच माझेही होईल. जिवंत असेपर्यंत त्या सर्वांना सोडून मी कदापीही जाणार नाही.’

११. एकत्र कारावास भोगत असलेल्या सत्येंद्रनाथ बोस यांच्या बरोबरीने कट रचून फितुर नरेंद्र गोस्वामीला अद्दल घडवण्याचे ठरवणे
‘अलीपूरच्या तुरुंगात असलेल्या सर्व क्रांतीकारकांवरील खटला न्यायालयात सुनावणीस आला होता. नरेंद्र गोस्वामी फितूर होऊन क्षमेचा साक्षीदार झाला असल्याने त्याला इतर क्रांतीकारकांमधून काढून वेगळ्या बराकीमध्ये ठेवले होते. युगांतर समितीच्या क्रांतीवीरांमध्ये नरेंद्र गोस्वामीला फितुरीची अद्दल घडविण्याचे ठरत होते; परंतु सदैव पोलिसांच्या गराड्यात असणार्‍या नरेंद्र गोस्वामीला भेटताही येत नव्हते. त्यामुळे शेवटी कन्हैयालालजींनी आपल्याबरोबर असलेल्या सत्येंद्रनाथ बोस (खुदीराम बोस यांचे काका) यांच्या बरोबरीने एक कट रचला व तो प्रत्यक्ष अमलात आणण्यासाठी त्यांचे प्रयत्न सुरू केले. तशातच ११.८.१९०८ रोजी खुदीराम बोस यांना फाशी देण्यात आली. त्यामुळे कन्हैयालाल व सत्येंद्रनाथ यांचा निर्धार अधिकच पक्का झाला.
कन्हैयालाल दत्त व सत्येंद्रनाथ हे दोघेही नरेंद्र गोस्वामीला कंठस्नान घालण्याच्या उद्देशाने संधीची वाट पहात होते. न्यायालयात त्यांची फक्त दुरूनच दृष्टादृष्ट व्हायची अथवा शाब्दिक चकमकी होत असत. १.९.१९०८ रोजी नरेंद्र गोस्वामीची न्यायालयात मुख्य साक्ष होणार होती. त्या आधीच नरेंद्रला यमसदनी धाडण्याचा निर्णय कन्हैयालालजींनी घेतला. त्यासाठी आता त्यांनी नाटक करायचे ठरविले. नरेंद्र गोस्वामीला इतर क्रांतीकारकांकडून सदैव जीवानिशी मारण्याच्या धमक्या मिळत असत. शिवाय न्यायालयातही एक-दोनदा त्याची साक्ष चालू असतांनाच एका क्रांतीकारकाने नरेंद्रला चप्पल मारली होती. या अशा प्रकारांमुळे नरेंद्र गोस्वामीला रक्तदाबाचा त्रास होऊन त्याचे मानसिक संतुलनही बिघडत असे. त्यामुळे नरेंद्र गोस्वामीला इंग्रज अंगरक्षकाच्या संरक्षणात रुग्णालयात भरती केले होते.’

१२. दोघांनीही रुग्णालयात भरती होऊन नरेंद्रचा विश्वास संपादन करणे
‘२७.८.१९०८ रोजी सत्येंद्रनाथांनी पोट दुखण्याचे कारण सांगून रुग्णालयात स्वतःला भरती करून घेतले. तेथे नरेंद्रशी गप्पा मारत त्याचा विश्वास संपादन केला व आपणही क्षमेचा साक्षीदार होण्यास तयार असल्याचे खोटेच सांगितले. त्यानंतर दोनच दिवसांनी कन्हैयालालजीदेखील पोट दुखण्याचे निमित्त करूनच रुग्णातलयात भरती झाले. त्या आधी रुग्णालयात घरून येणार्‍या जेवणाच्या डब्यातून त्यांनी २ पिस्तुले गुपचूप आणून घेतली होती. एक पिस्तूल सहाबारी ३८० व्यासाचे ‘ओसबॉर्न’ बनावटीचे होते, तर दुसरे ४५० व्यासाचे होते. सत्येंद्रनाथांनी नरेंद्र गोस्वामीला सांगितले, ‘मी कन्हैयालालशीदेखील बोलून त्यालाही क्षमेचा साक्षीदार होण्यास तयार करतो; कारण आम्हा दोघांचीही पोटदुखी जीवघेणीच आहे. तशातच पोलिसांनी आम्हाला छळून तुरुंगात खितपत ठेवले, तर मात्र आमचे कठीणच आहे. त्यापेक्षा तुझ्यासारखा क्षमेचा साक्षीदार झाल्यास जीव वाचेल व नंतर तुरुंगातून सुटका होईल.’ ही सर्व केलेली बतावणी नरेंद्र गोस्वामीला खरी वाटली. त्याने इंग्रज पोलीस अधिकार्‍यास तसा निरोप पाठवला.’

१३. संधी साधून नरेंद्र गोस्वामीवर गोळी झाडणे व ती त्याला वर्मी लागणे
‘३१.८.१९०८ रोजी सकाळी ८ वाजता नरेंद्र गोस्वामीचा निरोप मिळताच इंग्रज अधिकारी हिगिन्स नरेंद्र गोस्वामीला सोबत घेऊन कन्हैयालाल व सत्येंद्रनाथ यांना भेटण्यास आला. आपल्या सावजाच्या प्रतीक्षेत शिकारी तयारीतच होते. कन्हैयालालजींनी दुरूनच नरेंद्र गोस्वामीला येत असतांना बघितले. सत्येंद्रनाथांना त्यांनी इशारा केला. रुग्णालयाच्या एका कोपर्‍यातच इंग्रज अधिकारी हिगिन्सला सत्येंद्रनाथांनी थांबवून ‘त्याला काहीतरी गुपित सांगतो आहे’, असे भासवून त्याच्या कानात पुटपुटले. हिगिन्सला काहीच न कळल्याने हिगिन्स प्रश्नार्थक मुद्रेने सत्येंद्रनाथांकडे फक्त बघतच होता. तेवढ्यात नरेंद्र गोस्वामी बराच पुढे गेला होता. हीच संधी साधून कन्हैयालालजींनी नरेंद्र गोस्वामीला थांबवून त्याला मारण्यासाठी रिव्हॉल्व्हर बाहेर काढले. ते पाहून हिगिन्स त्यांना पकडण्यास पुढे धावला. नरेंद्र गोस्वामीची तर पाचावर धारण बसली होती. तो जिवाच्या आकांताने पळत सुटला. पळता पळता ओरडू लागला, ‘हे माझा जीव घेत आहेत. मला वाचवा !’
नरेंद्रच्या ओरडण्याकडे दुर्लक्ष करत सत्येंद्रनाथांनी एक गोळी झाडली. ती गोळी नरेंद्रला हातावर लागली, तरीही जीव वाचवण्याच्या उद्देशाने तो धावत होता. त्याला वाचवण्यासाठी हिगिन्सने कन्हैयालालजी व सत्येंद्रनाथ यांना रोखण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला; परंतु देशद्रोही व मित्रद्रोही नरेंद्रला सहजासहजी सोडून द्यायला हे बंगाली वाघ तयार नव्हते. हिगिन्सला मारपीट करून जायबंदी केल्याने हिगिन्स निपचित पडला होता. कन्हैयालाल व सत्येंद्रनाथ दोघेही पुन्हा नरेंद्रच्या मागावर गेले. रुग्णालयाचे आवार खूप मोठे होते; परंतु तेथून बाहेर पडण्याचा मार्ग कन्हैयालालजींनी रोखून धरल्याने नरेंद्रला फक्त इकडून-तिकडे पळण्याशिवाय गत्यंतर नव्हते. तेवढ्यात लिटन नावाचा एक सुरक्षारक्षक हा आरडाओरडा ऐकून तेथे आला. त्याने नरेंद्रला वाचवण्यासाठी धाव घेतली. हे बघताच सत्येंद्रनाथांनी लिटनला ३-४ मुष्टीप्रहार लगावले. लिटनने धरणीवर लोळण घेतली. हीच संधी साधून कन्हैयालालजींनी आपल्या पिस्तुलातून नरेंद्रवर गोळी झाडली. ती गोळी नरेंद्रला वर्मी लागली. नरेंद्र गोस्वामी गोळी लागून तेथील एका सांडपाण्याच्या गटारात कोसळला. गटारात पडता-पडता तो म्हणाला, ‘‘मी फितूर झाल्यानेच मला यांनी मारले ! माझा जीव घेतला !’’

१४. राष्ट्र्रद्रोह्याला मारल्यामुळे सर्व जनतेने ‘बरे झाले’, असे म्हणणे
‘कन्हैयालालजींनी व सत्येंद्रनाथांनी एका राष्ट्र्रद्रोही फितुरला कंठस्नान घालून यमसदनी पाठवले. आपले ध्येय पूर्ण करताच
‘वन्दे मातरम्’चा जयघोष करत सत्येंद्रनाथ व कन्हैयालालजी पोलीस येण्याची वाट पहात थांबले होते. आजूबाजूचे कैदी, सहकारी व तुरुंगातील सुरक्षा सैनिक सर्वच जण स्तब्ध झाले होते. थोड्याच वेळात इंग्रज अधिकारी तेथे आले. त्यांनी दोन्ही वंगवीरांना हातकड्या घालून पिस्तुले ताब्यात घेतली. तुरुंगाधिकार्‍याच्या खोलीत आल्यावर तुरुंगाधिकारी इमर्सनने कन्हैयालालजींना विचारले, ‘‘तुम्ही पिस्तुले कोठून आणली ? कोणी दिली ?’’ त्यावर कन्हैयालालजींनी हसत हसत उत्तर दिले, ‘‘आम्हाला ही पिस्तुले वंगवीर खुदीरामच्या भुताने काल रात्री १२ वाजता आणून दिली.’’ फितूर नरेंद्रच्या वधामुळे संपूर्ण हिंदुस्थानातील सर्व जनता म्हणत होती, ‘राष्ट्र्रद्रोह्याला शिक्षा व्हायलाच हवी होती. बरे झाले दुष्टात्मा मेला !’

१५. दोघांनाही मृत्यूदंडाची शिक्षा होणे
‘७.९.१९०८ रोजी सेशन कोर्टात कन्हैयालाल दत्त व सत्येंद्रनाथ बोस यांच्यावर खटला चालू झाला. काही दिवसांनंतर तो खटला वरिष्ठ न्यायालयात गेला. न्याय देण्याचे नाटकच असल्याने निर्णय देण्यासाठी इंग्रज सरकार जेवढे उत्सुक होते, त्यापेक्षा
अधिक उत्साही होते बंगालचे वाघ कन्हैयालालजी व सत्येंद्रनाथजी. त्यांना माहीत होते की, शिक्षा मृत्यूदंडाचीच होणार आहे. त्यांच्या अपेक्षेनुसारच निर्णय आला, फाशीची शिक्षा ! फाशीचे दिवसही ठरले. १०.११.१९०८ रोजी कन्हैयालालजींना, तर २१.११.१९०८ रोजी सत्येंद्रनाथांना !’

१६. दोघेही कर्तव्यपूर्तीच्या आनंदात असणे
‘कन्हैयालाल व सत्येंद्रनाथ दोघेही कर्तव्यपूर्तीच्या आनंदात होते. देशासाठी प्राणार्पण करण्याची त्यांची इच्छा पूर्ण होणार होती. अलीपूरचा तुरुंगाधिकारी इमर्सन कन्हैयालालजींना म्हणाला, ‘‘फाशीचे गांभीर्य तुला दिसत नाही. फाशी म्हणजे मृत्यू ! ही काही आनंदाची घटना नाही.’’ कन्हैयालालजींचे मोठे भाऊ त्यांना भेटायला आले होते. फाशीच्या शिक्षेने ते एवढे व्याकूळ झाले होते की, कन्हैयालालजींनी त्यांचेच सांत्वन केले. ते म्हणाले, ‘‘काही काळजी करू नका. माझे वजन १२ पौंडांनी वाढलेले आहे.’’ ही गोष्ट सत्यच होती. शिक्षेचे कोणतेही दडपण त्यांना आले नव्हते.’

१७. फाशी
‘१०.११.१९०८ रोजी अलीपूरच्या तुरुंगात पहाटे ५ वाजता कन्हैयालालजींना उठवण्यात आले. त्यांना रात्री शांत झोप लागली होती. ‘स्नानादी कर्मे आटोपून शुचिर्भूत होऊन एखाद्या मंगल समारंभास जावे’, अशा उत्साहाने कन्हैयालालजी आपल्या कोठडीतून बाहेर पडले ते ‘वंदेमातरम्’चा जयघोष करतच. त्याच वेळी इतर बंदीवान व क्रांतीकारक यांनी त्यांना मातृभूतीचा जयजयकार करत प्रतिसाद देऊन शुभेच्छाही दिल्या. वधस्तंभावर चढून गेल्यावर स्वतःच्या हातानेच फास गळ्यात अडकवून ते सज्ज झाले. त्याच वेळी कन्हैयालाल तुरुंगाधिकारी इमर्सनला म्हणाले, ‘‘आता मी तुम्हाला कसा दिसतो आहे ?’’ नंतर त्यांनी ‘वंदे मातरम् !’ म्हणून सर्वांचा निरोप घेतला. ठीक ७ वाजता कन्हैयालालजींना फाशी देण्यात आली. आपल्या नश्वर देहाचा त्याग करून मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीचे साकडे प्रत्यक्ष ईश्वराला घालण्यास कन्हैयालालजींनी स्वर्गाकडे कूच केले.’

१७ अ. विराट अंत्ययात्रा निघणे व कालीघाट स्मशानभूमीत अंत्यसंस्कार होणे
‘कन्हैयालालजींचा अचेतन देह तुरुंगाधिकार्‍याने त्यांचे मोठे भाऊ डॉ. आशुतोष यांच्या स्वाधीन केला. मृत्यूनंतर कन्हैयालालजींचा चेहरादेखील समाधानी व शांत होता. कोणतेही दुःख चेहर्‍यावर दिसत नव्हते. कन्हैयालाल दत्तांचे पार्थिव त्यांच्या चंद्रनगरच्या घरी आणले गेले. संपूर्ण बंगालमधून गावागावातून शेकडो लोक त्यांचे अंत्यदर्शन घेण्यास आले होते. कन्हैयालालजींची विराट अंत्ययात्रा कालीघाट स्मशानभूमीत पोहोचली. हृद्य कंठाने ‘कन्हैयालाल अमर रहे !’च्या जयजयकारात त्यांचा नश्वर देह चंदनाच्या चितेवर अग्नीज्वालात नाहीसा झाला. त्यांच्या अमूल्य बलीदानाच्या आठवणीच्या व्यतिरिक्त उरली होती, ती फक्त त्यांची पवित्र रक्षा !’
१८. सत्येंद्रनाथ बोस यांना फाशी देणे व निघणार्‍या अंत्ययात्रेला घाबरून सरकारने त्यांच्यावर कारागृहातच अंत्यसंस्कार करणे

‘कन्हैयालालजींच्या अंत्ययात्रेतील जनतेचा प्रतिसाद पाहून इंग्रज सरकार हबकले होते. २१.११.१९०८ रोजी सत्येंद्रनाथ बोस यांना फाशी दिल्यावर त्यांचे पार्थिव तुरुंगाबाहेर नेण्यास त्यांनी परवानगी नाकारली व तुरुंगातच अंत्यसंस्कार करण्यात आला.
हिंदुस्थानच्या स्वातंत्र्यासाठी आत्मार्पण करणारे दोन निधडे देशभक्त कन्हैयालाल दत्त व सत्येंद्रनाथ बोस यांना आजचा भारतीय समाज विसरला आहे, असे वाटते. स्वातंत्र्यसंग्रामातील ज्ञात-अज्ञात वीरांनी केलेल्या बलीदानाची सार्थकता आपण सर्वांनी कसोशीने जोपासली पाहिजे. हीच खरी त्यांना श्रद्धांजली होईल.’
संकलित माहिती