स्वामीभक्त स्वराज्यसेवक - खंडो बल्लाळ चिटणीस

*स्वामीभक्त स्वराज्यसेवक  - खंडो बल्लाळ चिटणीस*
           *मृत्यू : 1712*
खंडेराव बल्लाळ एक मुत्सद्दी होते. ते छत्रपती संभाजी , राजाराम आणि शाहू यांचे वैयक्तिक सहाय्यक देखील होते. निष्ठा, मुत्सद्देगिरी आणि अपवादात्मक बलिदानाने मराठा साम्राज्य मजबूत करण्याच्या त्यांच्या योगदानाबद्दल त्यांना आठवले जाते .
💁‍♂ *जीवन*
खंडो बल्लाळ यांचा जन्म 1660 च्या सुमारास झाला. त्यांचे वडील बल्लाळ आवजी चिटणीस, जे बाळाजी आवजी म्हणून प्रसिद्ध आहेत , ते 1658 ते 1680 या काळात छत्रपती शिवाजीचे चिटणीस (सेक्रेटरी) होते . बाळाजी आवाजी यांचे मूळ आडनाव चित्रे होते. तथापि, छत्रपती शिवाजी यांचे वैयक्तिक सहाय्यक म्हणून नियुक्त झाल्यानंतर कुटुंबाने चिटणीसच आडनाव म्हणून वापर करण्यास सुरवात केली. बाळाजी आवजी यांच्यानंतर, राणी येसूबाईंच्या सल्ल्यानुसार खंडो बल्लाळ यांना 1681 मध्ये वडिलांचे रिक्त पद स्वीकारण्यासाठी नेमण्यात आले.
🤺 *सहयोग*
खंडो बल्लाळ यांनी संभाजी महाराजांचे वैयक्तिक सहाय्यक म्हणून 1689 पर्यंत सुमारे 8 वर्षे संभाजी महाराजांना औरंगजेबाने ठार मारेपर्यंत काम केले.
🤝 *होते खंडो म्हणून वाचला शंभो*
( हि म्हण ज्याच्यामुळे समाजात रूढ झाली ते स्वामी भक्त खंडो बल्लाळ चिटणीस )
दि.२४-११-१६८३ रोजी सुमारे रात्री ८ वा. मराठा सैन्यांनी जुवे बेटात जाऊन तेथील किल्ला काबीज केला. विजरईचे तर धाबेच दणाणले. जुवे बेट मराठ्यांनी घेतल्याची नोंद जेधे शकवालीत मिळते – ” मार्गशीर्ष मासी फिरंगी याचे कुंभारजुवे घेतले, साष्टी व बारदेश मारिला “
मनुची लिहितो – ” संभाजीने ओहटीच्या वेळी आपले चार हजार सैन्य पाठवून सँटो एस्टेव्होचा किल्ला ताब्यात घेतला. संभाजीचे सैन्य किल्ल्यात घुसले आणी किल्ल्यातील सर्व शिबंदीची कत्तल केली. संभाजीच्या सैन्याची मुळीच हानी झाली नाही. किल्ला ताब्यात आला याचा इशारा म्हणून संभाजीच्या सैनिकांनी अनेक (तोफेचे) गोळे (गोव्याच्या दिशेने) सोडले. त्यावेळी गोव्यात विलक्षण गोंधळ उडाला. दि.२५-११-१६८३ या दिवशी सकाळी ७ वा. सुमारास विजरई कोंदि द आल्व्होर याने ४०० शिपायांसोबत जुवे बेटाकडे कूच केले. मराठ्यांचे सैन्य जणू वाटच बघत बसले होते. पोर्तुगीज सैन्याने माऱ्याच्या टप्प्यात येताच मराठ्यांनी हल्ला चढवला व पोर्तुगीजांना ‘दे माय धरणी ठाय’ करून सोडले. मराठ्यांच्या घोडदळास घाबरून पोर्तुगीजांचे शिपाई जीव वाचवण्यासाठी विजरईस एकटे सोडून डोंगरावरून खाली नदीच्या तीराकडे पळत गेले. या लढाई मधे विजरई घायाळ झाला. केवळ सुदैवाने तो बचावला. जुवे बेट मराठ्यांच्या ताब्यात गेल्यामुळे नदीच्या बाजूस लागून ज्या शेतीच्या जमिनी होत्या त्याचे बांध पोर्तुगीजांनी फोडून टाकले. त्यामुळे जवळील मांडवी नदीचे पात्र वाढू लागले.  त्यांच्या सोबत आता विजरई कोंदि द आल्व्होर हा देखील पळत सुटला. तिथे झालेल्या झटापटीत त्याच्या दंडाला गोळी लागली. कसाबसा जिव वाचवत तो मांडवी नदीच्या तीरावर आला. आता विजरई कोंदि द आल्व्होर पुन्हा एकदा दोन्ही बाजूने कात्रीत सापडला होता.बांध फोडून स्वताच्याच हाताने नुकसान करून घेतले असे त्याला वाटू लागले कारण पोर्तुगीजांना आता पलीकडे काही जाता येत नव्हते आणि पाठीमागून त्याचा पाठलाग खुद्द संभाजी महाराज ससैन्य करत होते. आपण संभाजी महाराजांच्या तावडीत सापडलो तर अंत निश्चित हे त्यास चांगलेच उमगले होते. संभाजी राजे किती इरेला पेटले होते हे यावरून दिसते. विजरई कोंदि द आल्व्होर तीरावर पोहोचताच एका मचव्यात बसला आणि पळाला. संभाजी महाराज देखील तीरावर पोहचले विजरई कोंदि द आल्व्होर याला मचव्यात बसून जाताना पाहताच त्या तुडुंब भरलेल्या मांडवी नदीच्या पात्रात संभाजी महाराजांनी आपला घोडा घातला ! आपल्या जीवाचे काय बरे वाईट होईल याची पर्वा देखील संभाजी महाराजांनी केली नाही. नदीला आलेल्या भरतीमुळे संभाजी महाराजांचा घोडा पोहणीला लागला यावेळी खंडो बल्लाळ तिथे शंभूराजांसोबत सोबत होते. घोडा पोहणीला लागलेला पाहताच, त्यांनी देखील त्या नदीच्या पात्रात उडी घेतली आणि जावून संभाजी राजांचे प्राण वाचवले. दैव बलवत्तर म्हणून मोठी हानी टळली.  वर्षभरापूर्वीच संभाजी राजांनी खंडो बल्लाळ यांच्या वडिलांना (बाळाजी आवजी चिटणीस) देहदंड दिला होता. मनात कुठल्याही प्रकारची द्वेष न ठेवता स्वराज्याच्या छत्रपती साठी ही स्वामीनिष्ठा आणखी कुठे पहावयास मिळणार ? हे मराठी मातीचे गुण आणि सळसळत्या मराठी रक्ताचे ऋण आहे ! खंडो बल्लाळ यांनी केलेल्या कामगिरी बद्दल संभाजी महाराजांनी त्यांचा सत्कार केला. त्याचा उल्लेख असा मिळतो – ” महाराजांनी खासा घोडीयावरून जिनास पाणी लागे तो घोडा घातला. त्याजबरोबर खंडो बल्लाळ यांनी घोडा घालून तरवार मारिली, शिपाई गिरी केली. पाणी चढले तेव्हा घोडा पोहणीला लागला, खंडो बल्लाळ यांनी उडी टाकून महाराजांचा घोडा धरून पोहून बाहेर निघाले. ते समयी संभाजी महाराजांनी बहुत संतोष होऊन पोटाशी धरिले, घोडा बक्षिस दिला, खासा उतारपोशाख दिला. मोत्याची कंठी व तुरा दिल्या. सोबत पालखीचा मान दिला. ”
🛐 *राजारामांच्या सुटकेसाठी कट*
 1698 च्या सुरूवातीच्या काळात, जेव्हा मोगल सैन्याने जिंजी किल्ला घेरला होता आणि शेवटच्या घटनेसाठी तयार झाला होता, तेव्हा खंडो बल्लाळने राजारामच्या सुटकेसाठी कथानक आखले होते. ते गुप्तपणे देखील  मुघल छावणीत गणोजी शिर्के, मराठा सरदारांना भेटले. आणि मुघल नाकेबंदी पासून राजाराम च्या सुटकेला मदत करण्यासाठी  त्याला विचारले. गणोजींनी काही अटी ठरविल्या ज्या वाटाघाटी व लेखी मान्य केल्या गेल्या. त्यानंतर, गणोजीने दाभोळच्या वतनाची मोठी मागणी केली आणि ती स्वत: खंडो बल्लाळ यांच्या मालकीची होती. त्यानंतर, काही वेळातच खंडो बल्लाळ यांनी कागदाचा तुकडा ओढला आणि वतनाचे गिफ्ट डीड लिहिले. गणोजीच्या बाजूने व स्वाक्षरी व शिक्कामोर्तब केले. या महान त्यागाच्या ठिकाणी गणोजी प्रभावित झाले आणि त्यांना लाज वाटली परंतु त्यांचा लोभ त्यांना नियंत्रित करू शकला नाही. तथापि, त्याने आपला शब्द पाळला आणि खंडो बल्लाळ यांना राजारामांना नाकाबंदीपासून वाचविण्यात आणि मराठा जनरल धनाजी जाधव यांच्या ताब्यात सैन्याच्या स्वाधीन करण्यास मदत केली .
⏳ *नंतरचे जीवन आणि मृत्यू*
1700 मध्ये छत्रपती राजारामांच्या मृत्यूपर्यंत खंडो बल्लाळ यांनी त्यांचा वैयक्तिक सहाय्यक म्हणूनच नव्हे तर विश्वासू सल्लागार म्हणून काम केले. राजारामच्या मृत्यूनंतर खंडो बल्लाळ यांना 1707 पर्यंत राणी ताराबाईंनी त्यांच्या पदावर कायम ठेवले. 1707 मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर शाहूच्या सुटकेनंतर खंडो बल्लाळला शाहूने त्यांच्या हाताशी बोलण्यास बोलावले. मृत्यूपर्यंत त्यांनी वैयक्तिक सहाय्यक म्हणून काम केले आणि शाहूच्या सल्लागार समितीचे ज्येष्ठ सदस्य आणि त्यांना मोठा आदर आणि सन्मान मिळाला. परशुराम पंत प्रतिनिधी या मराठा साम्राज्यातील एक महान मुत्सद्दी व योद्धा यांच्या कथित विश्वासघातावर जेव्हा शाहू  रुष्ट झाला , तेव्हा त्याने त्याला ताबडतोब अटक करण्याचा आणि डोळ्यावर चोपडण्याचा आदेश दिला. हे कळताच खंडो बल्लाळ यांनी शाहूच्या दरबारात धाव घेतली आणि हा मूर्खपणा थांबवण्याची विनंती केली.  शाहूंना त्यांची चूक लक्षात आली. त्यांनी लगेच परशुराम पंतला सोडले, त्यांच्याकडे दिलगिरी व्यक्त केली आणि त्यांचा सन्मान परत दिला. या प्रसंगाच्या नंतर लवकरच खंडो बल्लाळ यांचा मृत्यू 1712 मध्ये झाला.
💎 *वारसा*
खंडो बल्लाळ यांचा मुलगा गोविंद खंडेराव चिटणीस शाहूंचा वैयक्तिक सहाय्यक म्हणून काम करत होता. शाहूंचा 1749 मध्ये मृत्यू झाल्यानंतर गोविंद खंडेराव यांनी नानासाहेब पेशव्यासोबत सोबत नेहमीच अग्रगण्य भुमीकेत राहीले. मराठ्यांचा इतिहास लिहिणारे पहिले भारतीय मल्हार रामराव चिटणीस गोविंद खंडेराव यांचे नातू आणि खंडो बल्लाळ यांचे पडनातू होते. मल्हार रामराव यांचा मुलगा बलवंतराव चिटणीस हे 1818 पासून छत्रपती प्रतापसिंह यांच्या दरबारात मंत्री होते. ते ब्रिटिश सरकारच्या तुरूंगात मरेपर्यंत प्रतापसिंहांशी एकनिष्ठ राहिले.
🙏 *स्वराज्यासाठी आयुष्य वेचलेल्या खंडोजी बल्लाळ यांच्या पावन स्मृतीस विनम्र अभिवादन* 🙏
स्त्रोत ~ विकिपीडिया
संकलन