दुर्गाबाई देशमुख Durgabai Deshmukh

दुर्गाबाई देशमुख Durgabai Deshmukh 



(स्वतंत्रता सेनानी)  जन्म: १५ जुलै, १९०९ 

 मृत्यू: ९ एप्रिल, १९८२ 
पती: सी. डी. देशमुख
नागरिकता: भारतीय
तुरूंग प्रवास: दोन वेळा (पहिल्यांदा एक वर्षानंतर तीन वर्ष)
विद्यालय: मद्रास विद्यापीठ
शिक्षण: एमएए, वकील (वकालत)
पुरस्कार-उपाधि: पद्म विभूषण (१९७५)

आंध्र प्रदेश १५ जुलै रोजी स्वातंत्र्य उन्हाळ्यात पहिल्या उडी स्त्री दुर्गाबाई जन्म १९०९ रजहमुंदर्य जिल्हा च्या काकीनाडाच्या नावाची जागा होता. त्यांची आई श्रीमती कृष्णवेन्मा आणि वडील श्री. रामराव होते. वडील लवकरच मरण पावले; पण मध्ये दुर्गा बाई च्या activeness सह मदर्स काँग्रेस , मूल्ये या देशभक्ती आणि सामाजिक सेवा बालपणीच्या तिच्या मनात निरंतर कार्यरत होते .
आंध्र महिला सभा, विद्यापीठ महिला संघ, नारी निकेतन अशा विविध संस्थांच्या माध्यमातून महिलांच्या उन्नतीसाठी दुर्गाबाई देशमुख यांनी अथक परिश्रम घेतले. दुर्गाबाई ब्लाइंड रिलीफ असोसिएशनच्या अध्यक्षा होत्या. त्या क्षमतेमध्ये त्यांनी अंधांसाठी एक शाळा-वसतिगृह आणि हलकी अभियांत्रिकी कार्यशाळा स्थापन केली.
ब्रिटीश राज्यापासून स्वातंत्र्य मिळवण्याच्या भारतातील संघर्षात ती महात्मा गांधींची अनुयायी होती. तिने कधीही दागदागिने किंवा सौंदर्यप्रसाधने परिधान केली नव्हती आणि सत्याग्रहही नव्हती ती नागरी अवज्ञा चळवळीच्या वेळी गांधी-नेतृत्व असलेल्या मीठ सत्याग्रह कार्यात भाग घेणारी प्रख्यात समाजसुधारक होती. चळवळीत महिला सत्याग्रह आयोजित करण्यात तिचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. या काळात ब्रिटिश राज अधिकाऱ्यांना  तीन वेळा तुरूंगात टाकले.
तुरुंगातून सुटल्यानंतर दुर्गाबाईंनी अभ्यास सुरू ठेवला.  त्यांनी आंध्र विद्यापीठातून राज्यशास्त्रात बीए केले. आणि स्वतःचे मी. अ. स्वाक्षरी केली. १९४२ मध्ये त्यांनी मद्रास विद्यापीठातून कायद्याची पदवी प्राप्त केली आणि मद्रास उच्च न्यायालयात वकील म्हणून सराव करण्यास सुरुवात केली.
१९४६ मध्ये, दुर्गाबाई मद्रास प्रांतातून भारतीय संविधान सभा सदस्य म्हणून निवडल्या गेल्या. मतदार संघात अध्यक्षांच्या पॅनेलमधील ती एकमेव महिला होती. अनेक समाजकल्याण कायदे लागू करण्यात तिचे मोलाचे योगदान होते. १९४८ मध्ये त्यांनी आंध्र एज्युकेशन सोसायटी (एईएस) ची स्थापना केली, जी तेलुगू मुलांच्या शैक्षणिक गरजा भागवू शकेल.
१९५२ मध्ये तिला संसदेत निवडण्यात अपयशी ठरले आणि नंतर त्यांना नियोजन आयोगाचे सदस्य म्हणून नेमण्यात आले. त्या भूमिकेमध्ये त्यांना सामाजिक कल्याणाच्या राष्ट्रीय धोरणाला पाठिंबा मिळाला पाहिजे. या धोरणामुळे १९५३ मध्ये केंद्रीय समाज कल्याण मंडळाची स्थापना झाली. मंडळाचे पहिले अध्यक्ष या नात्याने, गरजू महिला आणि मुलांचे शिक्षण, प्रशिक्षण आणि पुनर्वसन या उद्देशाने त्यांचे कार्यक्रम चालविण्यासाठी मोठ्या संख्येने स्वयंसेवी संस्था आयोजित केल्या.
१९५३ मध्ये तिने जवाहरलाल नेहरू यांचे निकटवर्ती असलेले तत्कालीन अर्थमंत्री चिंतामण देशमुख यांच्याशी लग्न केले.
१९५८ मध्ये भारत सरकारने स्थापित केलेल्या राष्ट्रीय महिला शैक्षणिक परिषदेच्या त्या पहिल्या अध्यक्षा होत्या. १९५९ मध्ये समितीने आपल्या शिफारसी खालीलप्रमाणे सादर केल्या.
· “मुलींच्या शिक्षणाला केंद्र व राज्य सरकारने प्राधान्य दिले पाहिजे.
· केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयात महिला शिक्षण विभाग तयार करावा.
· मुलींच्या योग्य शिक्षणासाठी प्रत्येक राज्यात महिला शिक्षण संचालकांची नेमणूक करावी.
· उच्च-शिक्षणावर सह-शिक्षण योग्यरित्या आयोजित केले जावे.
· विद्यापीठ अनुदान आयोगाने स्वतंत्रपणे मुलींच्या शिक्षणासाठी निश्चित रक्कम निश्चित करावी.
· विकासाच्या पहिल्या टप्प्यात आठवीपर्यंतच्या मुलींना मोफत शिक्षणाची तरतूद करण्यात यावी.
· निवडक विषयांच्या निवडीमध्ये मुलींसाठी सुविधा उपलब्ध करुन देण्यात याव्यात.
· मुलींना उदार आधारावर प्रशिक्षण सुविधा मिळाल्या पाहिजेत.
· मुलींच्या शिक्षणास ग्रामीण भागात योग्य प्रोत्साहन दिले पाहिजे.
· विविध सेवांमध्ये मोठ्या संख्येने जागा त्यांच्यासाठी आरक्षित ठेवल्या पाहिजेत.
· प्रौढ महिला शिक्षणाच्या विकासाचे कार्यक्रम योग्यरित्या सुरु करुन प्रोत्साहित केले जावे. "
तिचा वारसा पुढे नेण्यासाठी विशाखापट्टणम यांनी महिला अभ्यास विभाग डीआरएसला दिला आहे. दुर्गाबाई देशमुख सेंटर फॉर वुमेन्स स्टडीज असे नाव आहे.
१९६२ मध्ये, गरीब लोकांची सेवा करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी एक नर्सिंग होम सुरू केले, जे आता विकसित झाले आहे आणि दुर्गाबाई देशमुख हॉस्पिटल म्हणून ओळखले जाते. १९६३ मध्ये त्यांची वॉशिंग्टन डी.सी. मधील वर्ल्ड फूड कॉंग्रेसमधील भारतीय प्रतिनिधी मंडळाचे सदस्य म्हणून नेमणूक झाली. पाठविले.
त्यांच्या योगदानाचा सन्मान करत त्यांना भारत सरकारने पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले आणि ९ मे १९८१ रोजी त्यांचे निधन झाले.

जीवन परिचय
शिक्षण -
दुर्गाबाईंच्या बालपण काळात मुलींना शाळेत पाठवले जात नव्हते. पण दुर्गाबाईत शिकण्याची आवड होती. त्याने आपल्या शेजारच्या एका शिक्षकाबरोबर हिंदीचा अभ्यास सुरू केला. त्या काळात हिंदीचा प्रचार हा राष्ट्रीय चळवळीचा एक भाग होता. दुर्गाबाईंनी लवकरच हिंदीमध्ये अशी योग्यता प्राप्त केली की तिने मुलींसाठी शाळा सुरू केली. या प्रयत्नाचे कौतुक करून गांधीजींनी दुर्गाबाईंना सुवर्णपदक देऊन गौरविले.
तुरुंगवास / जेल ट्रिप -
आता दुर्गाबाईंनी स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रियपणे भाग घ्यायला सुरुवात केली. ती आईबरोबर फिरुन खद्दर विकत असे. प्रख्यात नेते टी. प्रकाशसमवेत त्यांनी मीठाच्या सत्याग्रहात भाग घेतला. एमआय 25 , एल 930 त्यांनी ताब्यात घेतले आणि एका वर्षाची शिक्षा सुनावली. बाहेर येताच त्यांना आंदोलनात भाग घेतल्याबद्दल पुन्हा अटक केली गेली आणि तीन वर्षांची तुरुंगवासही भोगावा लागला. तुरुंगाच्या या काळात दुर्गाबाईंनी तिला इंग्रजी भाषेचे ज्ञान वाढवले .
महिला वकील -
बाहेर आल्यावर दुर्गाबाईंनी मद्रास विद्यापीठात नियमित अभ्यास सुरू केला. ती इतकी हुशार होती की एम.ए. च्या परीक्षेत त्याला पाच पदके मिळाली. तिथूनच तिला कायद्याची पदवी मिळाली आणि १९४२ मध्ये त्यांनी वकिली करण्यास सुरवात केली. खून प्रकरणात युक्तिवाद करणारी ती पहिली महिला वकील होती.
महत्त्वपूर्ण योगदान -
दुर्गाबाई सदस्य निवडून आले या लोकसभा आणि संविधान परिषद मध्ये १९४६ . त्यांनी अनेक समित्यांमध्ये महत्त्वपूर्ण योग दिले. १९५२ मध्ये दुर्गाबाईंनी सीडी देशमुखशी लग्न केले . महिलांच्या उन्नतीशी संबंधित अनेक सामाजिक संस्था आणि संस्थांची ती सदस्य होती. त्यांच्या देखरेखीखाली नियोजन आयोगाचे प्रकाशन 'सोशल इन सर्व्हिसेस इनसायक्लोपीडिया' प्रकाशित झाले. १९५३ मध्ये दुर्गाबाई देशमुख यांनी मध्यवर्ती समाज कल्याण मंडळाची स्थापना केली आणि अध्यक्ष म्हणून त्यांची निवड झाली. ती आयुष्यभर समाजकार्यात गुंतली.
राष्ट्रीय महिला-शिक्षणाच्या दुर्गाबाई देशमुख -
समानता: दुर्गाबाई देशमुख लोक स्मरणात ठेवतात, आजच्या भारत सरकारच्या शिक्षणासंदर्भात घेतलेली योजना राष्ट्रीय महिला-शिक्षणाधिकार दुर्गाबाई देशमुख होती, म्हणूनच ही घटना दुर्गाबाई देशमुखात सांगितली जाते. तो, तो संपूर्ण लोकांचा लहानसा परिचय आहे.
दुर्गाबाई देशमुख ही एक महिला-स्वतंत्रतावादी महिला असून, त्यांनी तात्पुरत्या खासदार म्हणून कोट्यवधी रुपयांच्या कायमस्वरूपी निधीसाठी किमान अर्धा डझन संस्था स्थापन करणार्‍या प्रशासक, संविधान सभामध्ये किमान 50 amend० दुरुस्ती प्रस्तावित केल्या, अशा देशभक्त तुरूंगात गेले. वयाच्या चौदाव्या वर्षी.
ज्यांनी लोकसंख्या धोरण तयार करण्यासाठी सविस्तर अहवाल तयार केले अशा प्रशिक्षित कार्यकर्त्यांच्या एकत्रित प्रयत्नातून सामाजिक बदल घडविण्याचा प्रयत्न करणाऱ्यांनी देशाच्या प्रगतीमध्ये महिलांचा सहभाग निश्चित करण्यासाठी मजबूत पाया रचला.
संविधान सभा सदस्य म्हणून वारंवार झालेल्या हस्तक्षेपानंतर आंबेडकर म्हणाले, "ही अशी स्त्री आहे ज्याच्या जोडात मधमाशी आहे."
मध्यमवर्गीय कुटुंबात जन्मलेल्या दुर्गाबाईंनी वयाच्या पंधराव्या वर्षीच आठ वर्षांचे लग्न सोडले कारण चार वर्षांनंतर तिला मासिक पाळी आली तेव्हा तिला लग्नाचा खरा अर्थ काय आहे हे समजले. लग्नाचे बंधन तोडत त्यांनी सार्वजनिक जीवनात प्रवेश करण्याचा निर्णय घेतला.
दुर्गाबाई देशमुख यांच्या सामाजिक कार्याची सुरूवात महिलांच्या मोक्षातून झाली -
दुर्गाबाईंचे उपक्रम पतित पतींचा सामाजिक बहिष्कार आणि देवदासी व्यवस्थेला विरोध यापासून सुरू झाले. त्यांनी महिलांसाठी हिंदी शाळा चालविली. तेलगू-हिंदी भाषांतरकार म्हणून दुर्गाबाई देशमुख महात्मा गांधी यांच्या संपर्कात आल्या.
त्यांच्या भाषणाची कला पाहून त्याला जॉन ऑफ आर्क म्हटले गेले. गांधीजींनी प्रभावित होऊन ती कॉंग्रेस सेवक बनली. ती अनेक वेळा तुरूंगातही गेली. मदुराई कारागृहात कोठडीच्या शिक्षेदरम्यान, त्यांच्या मेंदूची नाडीला दुखापत झाली; तुरुंगातून बाहेर पडल्यानंतर त्यांनी राजकीय चळवळीपासून दूर राहण्याचे ठरविले.

शिक्षण, जीवन आणि सामाजिक कार्यात दुर्गाबाई देशमुख यांचे योगदान -

मदन मोहन मालवीयाच्या मदतीने त्यांनी बनारस येथून वेगवान अभ्यासक्रम पूर्ण करून विद्यापीठात प्रवेश केला. मद्रास विद्यापीठातून बी.ए. लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये शिकण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळाली आणि मिळाली.

युद्धाच्या परिस्थिती लक्षात घेऊन त्यांनी मद्रासमधील कायद्याचा अभ्यास सुरू केला आणि १९४२ मध्ये त्यांनी पदवीची पदवी घेतली. हे असे क्षेत्र होते जे स्त्रियांसाठी योग्य नाही मानले जात असे. उत्तराधिकार-वंचित महिलेचा मालमत्ता त्या महिलेकडून परत मिळवण्यासाठी त्याने पहिला दावा लढा दिला.
ही महिला दक्षिण भारताची राजकन्या होती, ज्यांचे पतीचे कुटुंब संपत्तीपासून वंचित होते. ती एक फौजदारी वकील म्हणून खूप प्रसिद्ध झाली
संसदेच्या पहिल्या निवडणुकीत दुर्गाबाई सहभागी झाल्या आणि त्या पराभूत झाल्या. तिला मद्रासला परत जाण्याची व वकिली सुरू करायची होती. पंडित नेहरूंनी त्याला अडवले आणि विविध जबाबदाऱ्यांमध्ये व्यस्त ठेवले. त्याच वेळी त्यांनी कौटुंबिक न्यायालये स्थापन करण्याचे काम केले, नियोजन आयोगाचे सदस्य बनले आणि आरोग्य, शिक्षण, कामगार, सार्वजनिक सहकार्य, सामाजिक धोरण आणि समाज कल्याण क्षेत्रात प्रशासनासाठी स्वतंत्र अर्थसंकल्प करण्याची शिफारस केली.

-- स्त्रोतपर माहितीनुसार